Yaxın Şərqin nizamı və regional sabitliyin şərtləri

Nasif Hitti
“Şarkul Avsat” qəzeti, 2 dekabr 2021-ci il

2021-ci ilin sonunda Yaxın Şərqin mənzərəsi necə görünür?

Məlumdur ki, regiondakı vəziyyəti izləyən bütün müşahidəçilər bizim illərdir xaotik regional sistemdə yaşadığımızı qəbul edirlər. Biz dövlətlərarası münasibətlərin əsaslandığı sistemdə yaşayırıq. Bir tərəfdən ölkələr arasında münaqişələri tənzimləməyə, onlara nəzarət etməyə və idarə etməyə imkan verən, digər tərəfdən isə dövlətlərarası münasibətləri gücləndirməyə imkan verən tanınmış beynəlxalq qayda və normaların zəifləməsi və ya geriləməsinin şahidi oluruq.

Bu, o zaman baş verdi ki, regional güclər dini, məzhəb, etnik və transmilli kimliklərə əsaslanan, onların məqsəd və müzakirələrinə və strategiyalarına xidmət edən doktrinalar qəbul etdilər. Bəzi hallarda buna bir tərəfdən bir sıra ölkələrdə milli konvensiyanın zəifliyi və kövrəkliyi, digər tərəfdən isə bəzi ölkələrin yaşadığı müharibə və münaqişə səbəb oldu. Region illərdir 3 müharibənin şahidi olub: regional soyuq müharibə, qaynar nöqtələrdə səlahiyyət müharibələri və vətəndaş müharibələri.

Bu müharibələrin hər biri digər ikisini qidalandırır. Digər tərəfdən, ümidverici dəyişiklik əlamətləri də var, lakin onlar regionda mövcud vəziyyətdən qırılmanın başlanğıcını ortaya qoya bilmədi. Bu yeni elementlərin ən mühümlərindən biri avqustun 28-də Bağdad Əməkdaşlıq və Tərəfdaşlıq Konfransının toplantısıdır. Konfrans əməkdaşlıq və dialoq forumu kimi əldə etdiyi uğur əsasında təbii ki, şiddətli rəqabətli və ya demək olar ki, düşmən tərəflər arasında dialoqun başlanğıcını qoydu. Bu proses, təbii ki, inqilabın məntiqindən, başlığından və ya səbəbindən asılı olmayaraq, birbaşa və ya qeyri-dövlət partiyaları, məsələn, silahlı təşkilatlar vasitəsilə başqa ölkələrin daxili işlərinə qarışmaq hüququnu deyil, əksinə, normaları və münaqişələr və əməkdaşlıq baxımından yuxarıda qeyd edilən dövlətlərarası münasibətləri tənzimləyən dövlət məntiqini mənimsəyir. Bu, qarşıda bir çox çətinlikləri olan bir yoldur, lakin İraq, ərəb və beynəlxalq amillər bu yola girməyi zəruri edir.

Dəyişiklik yaradan digər amil İranla nüvə danışıqlarına qayıtmaqdır (5+1), baxmayaraq ki, İranın “nüvə həddinə”, yəni nüvə silahı istehsal etmək qabiliyyətinə çatması təhlükələri fonunda zidd şərtlərin mövcudluğu hələ də büdrəyir. İranın nüvə silahı əldə etməsi, şübhəsiz ki, regionda hərbi münaqişə riskinə və ciddi nəticələrlə böyük böhrana səbəb olacaq. Hər iki tərəfin demək olar ki, ziddiyyətli proqnozlarını gücləndirmək və ya nüvə sazişini canlandırmaq asan deyil, lçünki 2015-ci ildə mövcud olan şərtlər dəyişib. Bu prosesin nəticələri təhlükəsizliyə və regional sabitliyə, eləcə də regiondakı digər məsələlərə mühüm müsbət və ya mənfi təsir göstərəcək.

Ərəblərin Suriya ilə münasibətlərinin normallaşması, təbii ki, ərəb konsensusu olmadan müxtəlif sürətlə irəliləyən və müxtəlif formalar alan başqa bir prosesdir. Münasibətlərin normallaşması prosesi bu yanaşmanın tərəfdarları kimi Suriyanın Ərəb Liqasına qaytarılması və Suriyanın geostrateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq, İranın Suriyadakı roluna və xüsusilə onun təsirinə qarşı balans yaradılması başlığı irəliləyir.

İranla bəzi böyük ərəb dövlətləri arasında müxtəlif sürətlə də olsa kəşfiyyat xarakterli təmasların bərpası yuxarıda qeyd olunan prosesdən əlavə başqa bir prosesdir və üzləşdiyi maneələrdən asılı olmayaraq, regionda dəyişikliklərin başlanğıcını əks etdirir.

Ərəb-Türkiyə səviyyəsində normallaşma prosesi və münasibətlərin normal səviyyəyə qayıtması ölkədən-ölkəyə müxtəlif sürətlə baş verir. Lakin regionda köklü dəyişiklik yaradır. Yaxın Şərqin xaos vəziyyətindən “təbii dövlət sisteminə” keçidini təmin etmək üçün təmin edilməli olan fundamental dəyişiklik hər birinin öz dinamikası olan digər proseslərə də təsir edir.

Regional sabitliyin beynəlxalq ictimaiyyətin də marağında olduğunu xatırladaraq, müxtəlif böyük dövlətlər arasında maraqların toqquşmasına baxmayaraq, bu məsələdə ərəb təşəbbüsü ilə çıxış etmək və bunun üçün lazımi beynəlxalq dəstəyi almağa çalışmaq bir zərurətdir. Xüsusən də ərəb dünyası bu müharibələrin əsas arenası olaraq qaldığı və bunun bədəlini sabitlik və rifahla ödədiyi müddətcə.

Orjinal

Tərcümə PİA.az-ındır.

Fatimə ƏLİYEVA
pia.az