Türkiyə-Rusiya-İran münasibətlərinin gələcəyi necə olacaq?..

Süleyman Seyfi Öğün
“Yeni Şafak” qəzeti, Türkiyə, 6 fevral 2020-ci il

Soçidə və Astanada zirvə görüşü edən Türkiyə-Rusiya-İran üçlüyü arasındakı əməkdaşlıq imkanları son zamanlarda xeyli daralmağa başlayıb. Bir çoxlarının fikrincə, bu daralmanın səbəbi İdlibdir. Vəziyyəti başa düşmək üçün gəlin son hadisələrə nəzər salaq.

ABŞ, “yaz gəlir” bəhanəsi ilə Ərəb dünyasını bir kənara atıb. Demək olar ki, dövlətlərin olmadığı bu coğrafiyalarda boşluğu BƏAS partiyası və avtoritar liderləri doldururdu. Partiya dövləti hələ avtoritar hakimiyyət demək deyil. Avtoritar liderlər də, əksinə, populist siyasəti izləməklə dəstək qazanmağa çalışsalar da, azad seçkilərin keçirilmədiyi yerlərdə özlərini əhatə edən qanuni böhranların öhdəsindən gələ bilməzlər. ABŞ və AB də Ərəb dünyasını buradan vurub. Bəzi yerlərə birbaşa və qismən, bəzilərində hərbi əməliyyatlar keçirməklə, bəzi yerlərdə isə xalqları meydanlara salmaqla BAAS-ın gücünü alt-üst edib. Ancaq nəticədə nə demokratiya, nə də azadlıq qalib gəlib. Əksinə, dava və xaos bir az daha güclənib.

Əslində, bu, sadəcə olaraq Rusiyanın parçalanması ilə nəticələnən bir prosesin davamı idi. Şərqi Avropa inqilabları ilə Ərəb Baharı arasında əlaqə yaratmaq çox vacibdir. Məncə, Çauşeskunun devrilməsi ilə Qəddafinin devrilməsi arasındakı dramatik bənzərlik təsadüfi deyil. Lakin Şərqi Avropa institusional bazaya sahib idi. NATO və AB birtəhər Şərqi Avropaya zərbə vurdular. Digər tərəfdən, görülməli başqa bir məqam da var. Şərqi Avropaya azadlıq və demokratiya gəldi. Lakin Şərqi Avropadakı azadlıq və demokratiya təcrübəsi bu təcrübəni sarsıdan nəticə verdi. Bu gün Şərqi Avropa daha çox irqçiliklə və radikal sağçı populizmin yüksəlişi ilə xatırlanır. Lakin Ərəb dünyasında baş verənlər bu istiqamətdə deyildi. Onlar kasıblığa, yoxsulluğa, xroniki xaosa, vətəndaş müharibələrinə və qeyri-müəyyən statusda olan bölünməyə doğru sürüklənirlər.

Rusiya bu fırtınanı yenə institusional təcrübəsi ilə dəf edib. Şərqi Avropanı böyük ölçüdə itirsə də, Asiyadakı gücünü bərpa edib. Şərqi Avropa xaricində Rusiyaya Qafqazdan və Ukraynadan hücum ediblər. Rusiya bu hücumlara çox sərt cavab verib. O, Qafqaza qanlı müdaxilələr edib. Ukraynanı isə ciddi-ciddi cəzalandırıb. Donbası və Krımı işğal edib.

İranı isə deməyə ehtiyac yoxdur. İran hələ Reyqan dövründən başlayaraq ABŞ-ın hədəfindədir. İraqla apardığı müharibə İran üçün öyrədici olub. Qərbin hücumlarından və şiəliyin gücündən istifadə edərək İran hər şeyi uzaqdan qarşılamağa və idarə etməyi öyrənib.

Türkiyə də hədəfdə idi. Bəlkə, ən asan şəkildə parçalanmağa uyğun olan bir ölkə kimi görünürdü. Çünki NATO üzvüdür. AB-nin qapısında gözləyir. Demokratiyası vardı və Qərb dəyərlərinə sadiq idi. PKK və DHKP-C üzərindən küncə sıxılıb. Türkiyənin Qərb müttəfiqləri, Qərb dəyərlərinin praktikası vasitəsilə Türkiyə əleyhinə olan qüvvələrə “içəridən” yol açır.

Ərəblər dağılıb, Rusiya və Türkiyə isə güclənib. Digər tərəfdən, İran Ərəb dünyasındakı xaosu bir fürsət bilib müqavimət göstərir. Bu proses, eyni zamanda, bu üç dövlətə Qərbin təzyiqləri arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirməyi öyrətdi.

2005-2020 arasında balans təqribən belə idi. Türkiyə özünün də hədəfdə olduğu bu nizamı görməli idi. Əlbəttə, BƏAS rejimlərini dəstəkləmək ağlasığmaz idi. Amma daha normal bir yolla gedilə bilər. Hardan biləydik ki, 2010-cu illərin əvvəlində “Ərəb Baharı”nı dəstəkləməyin əvəzi “Gezi parkı”nda qurulan “Türkiyə Baharı” planı olacaq?

Son günlərdə “Əsədlə görüşün” deyənlər bir şeyi xatırlamalıdırlar: Türkiyəyə, Aralıq dənizinə daşınacaq Körfəz nefti məsələsində söz verən də, sonra da İranın təzyiqi ilə bundan yayınan da elə Əsəd idi.

Türkiyə-Rusiya və İran arasında başlayan əməkdaşlıq İdlibdə ən ağır dövrünü yaşayır. Rusiya Türkiyənin İdlibdəki nüfuzundan və bölgəyə hakim olmasından məmnun deyil. Bunun üçün rejimin türk əsgərlərinə hücum etməsinə icazə verib. Rusiya yeni bir köç dalğası başda olmaqla, Türkiyənin bir çox problemini gözardı edir. Yəni Türkiyə ilə Suriyanın müharibə ehtimalını da yaratmış olur.

Görəsən, Kreml bu ehtimalı da nəzərə alıbmı? Rusiya Əsədin qolu-qıçı sınıq ordusunu dəstəkləyib, Türkiyə ilə döyüşəcəkmi?

İdlib Əsəd üçün həyati bir əhəmiyyətə malikdirsə, Türkiyə üçün də elədir. Əsədin istədiyi olsun, deyə Türkiyə bu yükü öz üzərinə almalı deyil.

Əsas qərar verməli olan Rusiyadır. Sözsüz ki, Türkiyənin də itirəcəyi bir şeylər olacaq. Lakin Rusiya Türkiyə olmadan, xüsusilə İranla tək qalaraq yola davam etməyin əvəzini hər şəkildə ödəyəcək...

Orijinal

Tərcümə PİA.az-ındır.

Fatimə ƏLİYEVA
pia.az