Cümə, 29 Mart 2024
USD : 1.7
EUR : 1.8724
Hava
+25 ° Baku
+18 ° Quba
+17 ° Qusar
+22 ° Gəncə
+27 ° Lənkəran
+32 ° Naxçıvan
+30 ° Salyan
+19 ° Şəki

Rəsulzadənin portretini çəkdiyinə görə ölümə məhkum edilən azərbaycanlı rəssam

Üç dəfə həbs olundu, sürgünə göndərildi...

Proloq

Əməkdar rəssam Ələkbər Rzaquliyevi repressiya dalğasının ilk qurbanlarından saymaq olar. Sovetlərin ən alovlu müdafiəçilərindən və ilk komsomollardan olsa da, “qırmızı imperiyanın” edam kötüyünə də ilk yatırılanlardan oldu.

Ələkbər uşaq olanda belə “edam” səhnələrini çox görmüşdü. Tez-tez atasının qəssab işlədiyi ət dükanına baş çəkərdi. Ancaq balaca uşaq nə bilsin ki, bir zaman gələcək, tarixin ən qəddar imperiyalarından biri olan bolşevik hakimiyyəti doğulub boya-başa çatdığı vətən torpaqlarını təkcə idelogiyanın deyil, qanın da qırmızısına bürüyəcək. İmperiyanın zəli kimi sümürdüyü insan talelərindən biri də Rzaquliyevin olacaq. Ömrünün ən gözəl 25 ilini həbs və sürgünlərdə keçirəcək.

Ət dükanındakı rəssam

Ələkbər Rzaquluzadə 1903-cü ildə İçərişəhərdə doğulmuşdu. Atası qəssab işləyirdi. Balaca Ələkbər tez-tez atasının ət dükanında çalışar, bekar qalan kimi “Molla Nəsrəddin” jurnalında gördüyü rəsmlərin təsiri ilə bükmə kağızlara İçərişəhərin küçələrini – qoçuları, müxtəlif sənət adamlarını, çarşablı qadınları, çərkəzi paltardakı bəyləri, şapkalı-kostyumlu intellegentləri - köçürərdi. Ət bükülən bu kağızlarda dərin sənət axtarışları aparmaq yersiz idi, Ələkbər özü də bu rəsm nümunələrinə adi əyləncə kimi baxırdı. Ancaq illər ötəndən sonra Ələkbərin Bakı küçələrində gördüyü mənzərələr onun yaddaşından silkinib çıxacaq, “Köhnə Bakı” silsiləsini əmələ gətirərək rəssamı şöhrətləndirəcəkdi.

...1920-ci ildə Azərbaycanın XI Qırmızı Ordu tərəfindən işğalı Ələkbərin də həyatına təsirsiz ötüşmür. Bolşeviklərin dilinə aldanan Ələkbər (başqa yolmu vardı!) inqilabi hərəkatın qatı tərəfdarına çevrilir və 1920-ci ildə birincilər sırasında Ümumittifaq Lenin Kommunist Gənclər İttifaqına üzv olur. Çalışqanlığı, bacarığı sayəsində isə 1922-ci ildə Kommunist Partiyasının üzvü seçilir. Bir müddət sonra isə onu Ali Bədii-Texniki Emalatxanalarda (VXUTEMAS) təhsilini davam etdirmək üçün Moskvaya göndərirlər.

Moskvadakı xoşbəxt rəsam

Moskvananın yaradıcı mühiti gənc Ələkbər üçün yeni dünya açır. Özünü möcüzələr diyarında hiss edən gənc rəngkar avanqard rəssamların yeni bədii dil axtarışlarının şahidi olur, bu axtarışların iştirakçısına çevrilir. Yüksək sənət və istehsal incəsənətini birləşdirmək cəhdləri VXUTEMAS-ı nəhəng eksperimentlər məkanına çevrilmişdi. Orada hər bir insan bitib-tükənmək bilməyən novatorluq istəyi, yaradıcılıq axtarışları ilə dolu idi. Ələkbər də bu gənclərdən biri idi.

O, səhərdən-axşama qədər emalatxanada çalışır, dövrün tanınmış rəssamlarının dəsti-xəttini öyrənir, onlardan dərs alır, realizmdən tutmuş kubizmə qədər özünü müxtəlif janrlarda sınayır. Bu zəhməti və çalışqanlığı sayəsində Ələkbər əsərləri Moskvada sərgilənən ilk rəssam olur.

Ə.Rzaquliyev Moskvada olduğu dövrdə böyük sənətkarlardan dərs alır, Mayakovskinin çıxışlarını dinləyir, Nazim Hikmətlə münasibət qurur.

Nə xoşbəxt imişəm, bir zaman Allah

Xəbərim olmayıb bu səadətdən.

Əli Kərimin misraları ilə desək, Moskva həyatı Rzaquliyev ömrünün ən xoşbəxt illəri idi. Rəssam bu həqiqəti çox sonralar biləcəkdi. İndisə öyrəndiklərini tətbiq etmək üçün qayıtmaq zamanıdır.

Ancaq onu doğma vətəndə nə gözlədiyindən xəbərsizdir.

Rəsulzadənin portretinə görə güllələnmə

1928-ci ildə Bakıda gənc Azərbyacan rəssamlarının ilk sərgisi açılır. Sərgidə Rzauliyevin rəngkarlıq və qrafika nümunələri nümayiş edilir. Həmin sərgidən yalnız iki əsər “Azərbaycan qadını” və “Pəhləvanlar” gümünüzə qədər gəlib çatıb.

Sərginin ertəsi günü, 30 iyul tarixində Ə.Rzaquliyev həbs edilir. Üç ay davam edən istintaq müddətindən sonra haqqında ölüm hökmü çıxarılır. Daha sonra ittiham dəyişdirilir, əvvəl səkkiz il azadlıqdan məhrum edilir, sonra həbs müddəti beş ilə endirilir. Bu, Rzaquliyevin birinci həbsi idi.

Azərbaycan Xalça Muzeyinin direktoru, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Şirin Məlikova Ə.Rzaquliyev haqqındakı məqaləsində onun şəxsi işindən bir hissəni paylaşır. Şəxsi işin materiallarında belə yazılıb:

“Rzaquliyev aktiv müsavatçılar İsrafilov Nəsrulla və Əliyev Ağakərimin ideyalarının təsiri altında hələ 1920-ci ildə birincinin xahişi ilə Müsavat Partiyasının sabiq lideri Məmməd Əmin Rəsulzadənin portretini çəkməkdə və onu İsrafilova ötürməkdə təqsirli bilinir. Bunda əlavə, İsrafilov həbs edildikdən və sürgün olunduqdan sonra onunla yazılı əlaqə saxlayıb və maddi köməklik göstərmişdir. 1927-ci ilin yayında Əliyev Ağakərimdən Rəsulzadənin kitabını və Müsavat Partyasınının qeyri-leqal bəyannaməsini əldə edərək onları başqa işə görə ittiham olunmuş məhkum Quliyev İbrahim ilə birlikdə oxumuşdur. Nəhayət, Əliyev Ağakərimin tapşırığı və İ.Quliyevin iştirakı ilə sink üzərində Müsavat Partiyasının qeyri-leqal “İstiqlal” jurnalı üçün başlıq hazırlamışdır”.

Ə. Rzaquliyev Sovet hökümətinin qorxusunu təpədən-dırnağa qədər canında hiss edənlərdən idi. Onun üçün “yerin də qulağı var” ifadəsi həqiqi məna daşıyırdı. Bu səbəbdən də həbsi barədə heç zaman danışmazdı.

İttiham mətnindən belə çıxır ki, Rzaquliyev hələ yeniyetməlik vaxtında, Ümumittifaq Lenin Kommunist Gənclər İttifaqına üzv olduğu illərdə Rəsulzadənin portretini çəkib. Bəlkə də bunu bir gənclik səhvi, düşüncəsiz hərəkət kimi qəbul etmək olardı. Ancaq Rzaquliyevin dostu İsrafilovla həbs olunub sürgünə göndərildikdən sonra da əlaqəsini kəsməməsi, onunla yazışması, maddi köməklik göstərməsi və 1927-ci ildə Moskvadan qayıtdıqdan sonra da Rəsulzadənin kitabını əldə edib oxuması, “İstiqlal” jurnalının başlığını hazırlaması göstərir ki, rəssam bu işləri şüurlu şəkildə, bilərəkdən edibmiş. Əslində isə kommunizm sıralarına qoşulması sadəcə gözdən pərdə asmaq üçünmüş, heç VXUTEMAS-dakı təhsil zamanı da bolşeviklər “beynini yuya bilməyiblər”, Rzaquliyev içində ADR məhəbbətini həmişə saxlayıb. Əks halda, Moskavadan qayıtdıqdan sonra niyə Rəsulzadənin kitabını əldə edib oxusun, müsavatçıların sifarişlərini yerinə yetirsin?!

Təbii ki, bunlar fərziyyədir. Rzaquliyev özü bu fikirləri heç vaxt dilə gətirməyib. Kommunizm ideyalarına sadiq olduğunu hər zaman nümayiş etdirib. Axı, necə dilə gətirəydi? Uşaqları xatirələrində danışırlar ki, evdə qazan düşən kimi səksənib, tez kreslonun üstünə sıçrayarmış. Onun həbs və sürgündə yaşadıqları sağalmaz xəstəlik kimi heç zaman canından çıxmadı.

Qara, tünd qara boyalar

Haqqında çıxarılan ölüm hökmü həbslə əvəzləndikdən sonra Ələkbər Rzaquliyev Rusiyanın şimalına – ruhanilərin, ağqvardiyaçıların, ziyalıların sürgün oldunduğu Xüsusi Təyinatlı Solovki Düşərgəsinə (SLON) göndərilir. O, ömrünün beş ilini burda, Solovki adalarında keçirir.

Aclıq və zalalət dolu günlər bir-birini əvəz edir. Ələkbər yeməyə bir şey tapmayanda isə qayalıqlarda yuva qurmuş quşların yumurtaları ilə qidalanır. Bunu görən ruhanilərdən kimsə ona monastrda sığınacaq verir. Ə.Rzaquliyev sonralar Solovki adalarından bəhs edən linoqravüralarındakı monastr, kilsə təsvirləri ilə sanki öz minnətdarlığını ifadə edəcəkdi.

Qəribədir ki, Ə.Rzaquliyevin nə SLON-dakı həbs müddəti, nə də sonrakı sürgün illərinin ağrı-acıları, məhbusların dözülməz iş şəraiti, məhrumiyyətlər əsərlərində əks olunub. Əvəzində onun sonradan bu illərdən bəhs edən əsərlərində monastrlar və meşə təsərrüfatçılığı sahəsinə adi səhnələr təsvir yer alıb. Ağır sürgün illərinin əzabını yalnız o linoqravürlərin qətran kimi tünd qara boyalarında duya bilərik. Bu, özü də rəssamın o dövrü “xoşbəxt” əks etdirməməkdən qorxduğunu göstərir.

İkinci həbs, ikinci sürgün

Ələkbərin həbs müddəti 1933-cü ildə bitir. Üç il Arxangelsdə qalıb orada rəssam kimi çalışır. Bu müddətdə evlənir və 1936-cı ildə Azərbaycana qayıdıb Gəncədə məskunlaşır. Onu doğma şəhərinə buraxmırlar. Rzaquliyevin dərdi təkcə bu olsa, nə vardı ki. Nəhs illər hələ bitməmişdi. 37-ci illərin repressiya qatarı artıq tam sürətlə işə düşmüşdü. Bu qatar Rzaquliyevi də sərnişin edəcəkdi.

Vətənə qayıdandan sonra Gəncə Dövlət Dram Teatrında işə düzəlsə də, teatrın rejissorunun donoslarına görə 1937-ci ildə təkrar həbs edilir. Bu dəfə on il müddətinə QULAQ (İslah Əmək Düşərgələri Baş İdarəsi) sisteminin ən böyük islah-əmək düşərgələrindən olan Vorkuta-Peçoraya göndərilir.

Berta ilə evlilik, don vurmuş barmaqlar

1947-ci ildə vətənə qayıdan rəssam ailəsini də özü ilə aparıb Şəkidə yaşayır. Lakin əsərlərindəki qara zolağın ömrünə də sirayət elədiyi rəssam sürgün bəlasından yenə də qurtula bilmir. Onun 1937-ci ildə açılmış işi yenidən qaldırılır və Rzaquliyev 1949-cu ildə bu dəfə Krasnoyarsk diyarına sürgün edilir.

Burada o, meşə təsərrüfatında çalışır. Aclıqdan və səfalətdən ölməmək üçün alman qızı Berta ilə evlənir. Soyuqdan iki barmağını don vurur.

1953-cü ildə Stalin ölür. Bir il ərzində həbs düşərgəsindən bir milyon insan azad edilir. Rzaquliyev də 1956-cı ildə vətənə qayıdır.

Ömrün 53-cü ilindəki xoşbəxtlik

O, Bakıda məskunlaşır. Yenidən Rəssamlar İttifaqına üzv olur, mənzil və emalatxana ilə təmin edilir.

Ömrünün 25 ili həbs və sürgünlərdə keçən 53 yaşlı rəssam yalnız indi dinclik tapmışdı. Ancaq həqiqətən belə idimi, bəlkə bu gördükləri illüziya idi, bir anın içində yenidən dağıla bilərdi. Axı kim təminat verə bilər ki, onu dördüncü dəfə sürgün etməyəcəklər?! Bəlkə buna görədir ki, repressiya illəri bitdikdən sonra belə Ə.Rzaquliyev yaradıcılığında sürgün mövzusuna, qaranlıq tərəflərinə müraciət eləmədi, onun ağ-qara boyalarında yalnız sovet əməkçi insanın xoşbəxt və məsud tərəfləri əks olundu.

##relatedPostMilli##

Yerdə qalan ömrünü doğma vətəni olan isti cənub şəhərində keçirsə də şimalın buzu-şaxtası heç vaxt canını tərk etmədi. Son gününə qədər Rzaquliyevi gülən görmədilər, hər zaman səksəkəli bir həyat yaşadı.

Bununla belə öz iradəsindən dönmədi. 25 il ərzində yaxın düşə bilmədiyi doğma sənətinə yenidən qayıtdı. Rəssamlıq vərdişlərini bərpa etmək üçün qarşıda neçə baharı, neçə ili qalmışdı bilmirdi. Buna görə də rəssam gününün çox hissəsini emalatxanada keçirir, bəzən emalatxanadaca nahar edirdi. Sürgündə iki barmağını don vurduğuna görə fırçaya alışmaq rəssam üçün çox çətin idi. O, gənc avanqard rəssam, “Abşeron məktəbi”nin ən bariz nümayəndələrindən biri Rasim Babayevin də məsləhəti ilə linoqravüralara üstünlük verir. Beləliklə rəssam lünoqravüra üsulu ilə 200-dən çox əsər ərsəyə gətirir.

Gecikmiş şöhrət

Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi “Köhnə Bakı” silsiləsi bu illərdə yaranır. Rəssam inqilaba qədərki Bakının mənzərəsini, onun küçələrini, müxtəlif peşə sahiblərini, sənətkarlarını, sadə insanları əsərlərində canlandırır. Bu estamplarda “Molla Nəsrəddin” mətkəbindən gəlmə üslub hiss olunur. Ə.Rzaquliyev bir müsahibəsində miniatür sənəti ilə Əzim Əzimzadə üslubunu və müasir texnikanı birləşdirdiyini deyirdi.

Rəssam 60-cı illlərdə olduqca məhsuldar çalışır. Bölgələrə səfər edərək əməkçi insanların təsvirlərini köçürür. Beləliklə onun “Azərbaycan balıqçıları” silsiləsi yaranır.

Rəssam Ələkbər Rzaquliyevin çoxsaylı yaradıcılıq nümunələri əsasında mənim üçün ən təqdirəlayiq “Azərbaycan balıqçıları” silsiləsi, o cümlədən, kolxozçuların – tütünçülərin, pambığa gedən tələbələrin həyatını əks etdirən linoqravüralardır. Bu, linoqravüralar təkcə bədii-estetik baxımdan deyil, həm də məzmunca dəyərlidirlər. Bu əsərlərin hər biri özlüyündə əməkçi sovet insanının güzəranını, iş və məişət həyatını əks etdiri. Bu baxımdan Rzaquliyevin “Tələbələr pambığa gedir” 1966, “Neftayırma zavodu” 1964, “Çəlləklərin qeydi” 1962, “Çəlləklərin yüklənməsi və boşaldılması” 1965, “Balıqçı qadınlar çəlləklərlə” 1963 estampları xüsusilə vurğulanmalıdır.

Rzaquliyevin əsərləi bədii-estetik cəhəti ilə yanaşı sovet insanının həyatını əks etdirmək baxımından da maraqlıdır. Bu linoqravüraların hər biri sovet həyatı barədə böyük informasiya daşıyıcıdır.

Rəssam Cəfər Cabbarlının, Sabirin, Səməd Vurğunun və başqalarının portretlərini də yaradıb. Bu portretlər arasında xüsusilə Cəfər Cabbarlıya həsr olunmuş silsilə əsərlər hər biri bədii xüsuyyətləri ilə fərqlənirlər.

Rəssam Ələkbər Rzaquliyev ömrünün qalan hissəsini böyük zəhmət və iradə ilə çalışaraq itirilmiş 25 illinin yerini doldurmağa çalışır. İlk sərgisi açılır, “Azərbaycan balışçıları” və “Köhnə Bakı” silsiləsi 1967-ci ildə M.F.Axundov adına Respublika Dövlət mükafatına təqdim olunur.

Azərbaycan qrafika sənətinin banisi və klassiki hesab olunan rəssam 1974-cü ildə Bakıda vəfat edir.

Söz ardı

Xalqbank “Xalq əmanəti” layihəsini 2010-cu ildən həyata keçirir. Layihə çərçivəsində Xalq rəssamları Böyükağa Mirzəzadə, Maral Rəhmanzadə, Səttar Bəhlulzadə, Xalidə Səfərova, Mikayıl Abdullayev, eləcə də Mahmud Tağıyev, Vəcihə Səmədova, Kamal Əhməd, Fazil Əliyev, Rza Məmmədov, Gennadi Brijatyuk, Qorxmaz Sücəddinovun, şəhid-heykəltəraş Samir Kaçayevin əsərlərindən ibarət sərgilər təşkil olunub və bədii albomlar nəşr edilib. Xalq şairləri Məmməd Araz, Hüseyn Arif, Xəlil Rza Ulutürk, unudulmaz Mikayıl Müşfiqin seçilmiş əsərləri, görkəmli alim-numizmat, professor Əli Rəcəblinin “Azərbaycan sikkələri” kitabı və üçcildlik “Aşıq ədəbiyyatı antologiyası” işıq üzü görüb.

Bu günlərdə “Xalqbank”ın təqdirəlayiq işləri arasına isə yeni bir əsər də daxil olub. Bu, Əməkdar rəssam Ələkbər Rzaquliyevin həyat və yaradıcılığını əks etdirən “Rəngkarlıq və qrafika” adlı bədii albomdur. Bu albomda rəssamın çox saylı sənət nümunələri əks olunub, həyatı haqqında geniş məlumat verilib. Bundan başqa sənətsevərlər Ələkbər Rzaquliyevin yaradıcılığına həsr olumuş sərgini ziyarət edə onun əsərləri ilə canlı-canlı tanış ola bilərlər.

Rəssamın əsərlərinin ekspozisiyası Xalq Bankın Əsas binasında (Ünvan: Bakı şəh., İnşaatçılar prospekti, 22L) fəaliyyət göstərilir. Sərgini iş günləri saat 18:00-dan 21:00-dək, şənbə və bazar günləri isə saat 10:00-dan 16:00-dək seyr etmək mümkündür. Giriş sərbəstdir.

Bu sərgini qaçırmayın. Məndən demək.

Mirmehdi AĞAOĞLU

pia.az



Şərh yazın.


Digərxəbərlər

General Mövlam Şıxəliyevin 2 milyondan çox əmlakı özünə qaytarıldı - Siyahı

Putinin ilhaq və səfərbərlik qərarı - Bundan sonra müharibənin taleyində hansı faktorlar əsas rol oynayacaq?

Digər yazıları

Azərbaycanın hərbi dənizçiləri NATO qiymətləndirilməsi təlimində iştirak edib - Fotolar

Rəsulzadənin portretini çəkdiyinə görə ölümə məhkum edilən azərbaycanlı rəssam

Mirmehdi Ağaoğlunun “İmamın şəkli” hekayəsi

Avtobusdakı davanın gizlinləri: Pozitiv diskriminasiya

"Ermənistan Türkiyə-Azərbaycan birgə hərbi təlimlərdən ciddi narahatdır"

Ən çox oxunanalar