Büdcədə “zəif bənd” axtaranların zəif oyunu…

Maliyyə Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış 2020-ci ilin icmal və dövlət büdcəsi layihələri hökumətə və parlamentə təqdim olunub. Nazirlik bu il həm də ilk dəfə olaraq sentyabrın 15-də “dövlət və icmal büdcələrinin ilkin göstəricilərinə dair açıqlama” (“İlkin büdcə bəyanatı”) yayıb. Həmçinin ölkənin ali maliyyə sənədi Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarılmamışdan əvvəl “2020-ci ilin dövlət və icmal büdcələri üzrə layihələrin təqdimatı” və 2020-ci ilin icmal və dövlət büdcələrinin parametrləri Maliyyə Nazirliyinin saytında yerləşdirilərək ictimaiyyətə açıqlanıb. Bütün bunlar büdcə siyasəti və büdcə prosesinin beynəlxalq standartlara uyğun olaraq daha da təkmilləşdirilməsinin, şəffaflığın, açıqlığın və büdcə müzakirələrində ictimaiyyətin daha geniş iştirakının təmin edilməsinin mühüm göstəricisi sayıla bilər.

Büdcə müzakirəsi və təsdiqi prosesi 2 ay davam edir

Hazırda büdcə layihəsi ilə bağlı ictimaiyyətin müxtəlif kəsimlərinin, o cümlədən iqtisadçıların müxtəlif və fərqli baxışlarını, rəylərini izləmək mümkündür, bunu həqiqətən də hədsiz dərəcədə əhəmiyyətli və faydalı hesab etmək olar. Çünki bu cür müzakirə və diskussiyalarda ortaya çıxan bir sıra məsələlərin, büdcənin parlamentdə müzakirəsi zamanı əlavə və dəyişikliklər zamanı nəzərə alınması mümkündür. Müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, mütəxəssislərin əksəriyyətinin büdcə sənədi ilə bağlı təhlilləri və mülahizələri obyektivdir, büdcəyə yanaşmada ədalətlilik və tərəfsizlik qorunur. Ancaq bir sıra hallarda bəzi ekspertlər tərəfindən büdcə ilə bağlı şərhlərdə ədalətsizliyə yol verilir, büdcə layihələrinə münasibət birtərəfli və daha çox siyasi maraqlar kontekstindən əks etdirilir.

Bugünlərdə “Turan” İnformasiya Agentliyi tərəfindən dərc edilən “Gələn ilin dövlət büdcəsinin 20 zəif bəndi” adlı yazıda da 2020-ci ilin büdcə zərfinə qeyri-obyektiv, qərəzli yanaşmanı aydın sezmək mümkündür. Əvvəla, müəllif iddia edir ki, Azərbaycanda büdcə ilə bağlı aidiyyəti təşkilatlarla danışıqlar aparılmır. Qətiyyən belə deyil, dövlət büdcəsinin layihəsi “Büdcə sistemi haqqında” Qanuna uyğun olaraq aidiyyəti nazirliklər və qurumlarla sıx müzakirələr aparılmaqla təhlil edilir. Həmin təşkilatların müvafiq sifarişləri mart ayının 1-dək Maliyyə Nazirliyinə təqdim edilir və bu proseslər protokollaşdırılır. Bu, büdcədən maliyyə alan bütün təşkilatların büdcə prosesi tərtibində birbaşa iştirakını təsdiqləyir. Belə halda büdcə ilə bağlı danışıqların aparılmadığını necə iddia etmək olar?!

Digər iddia parlamentin büdcə prosesində rolunun nominal xarakterli olması barədədir. Müəllif yəqin bilməmiş deyil ki, büdcə layihəsinin müzakirəsi və təsdiqi məhz Milli Məclisdə aparılır və bu proses 2 aya yaxın davam edir. Büdcə layihəsi dekabrın 20-nə kimi parlamentin bütün komitə və plenar iclaslarında bütün dövlət qurumlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə geniş müzakirə edilir və 3-cü oxunuşda qəbul edilir. Həmin müzakirələr zamanı səslənən təkliflərin əksəriyyəti növbəti və ya sonrakı illərin büdcə layihəsinin tərtibi zamanı nəzərə alınır. Bu, Milli Məclisin ölkənin ali maliyyə sənədinin müzakirəsində və təsdiq edilməsində birbaşa rolunun hansı əhəmiyyət kəsb etməsinin göstəricisidir.

Hökumətin neftin qiyməti ilə bağlı proqnozları özünü doğruldur

Yazıda digər məqam “Nəticə əsaslı büdcə”nin hələ də tərtib olunmaması ilə bağlıdır. Unutmaq lazım deyil ki, nəticəyə hədəflənmiş büdcə planlamasına keçid dövlətin strateji hədəflərindən biridir. Bununla bağlı strategiya müəyyən edilib və dövlət başçısının 4 fevral 2019-cu il tarixli fərmanında da məhz nəticə əsaslı büdcənin təmin olunmasını nəzərdə tutan Ortamüddətli Xərclər Çərçivəsinin tətbiqi nəzərdə tutulubdur. Həmin xərclər çərçivəsinin tətbiqinə 2021-ci ildən başlanılacaq. Çünki nəticə əsaslı büdcənin tərtibi mexanizminin təşkili kifayət qədər mürəkkəb bir islahat prosesidir və bu sahədə uğur qazanmış ölkələrin (bu proses Xorvatiyada 8 il, Slovakiyada 9 il, Latviyada 11 il çəkib) təcrübəsinə əsasən, mərhələli şəkildə həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur.

“Yeni qəbul olunan maliyyə qaydası neft gəlirlərinin xərclənməsinə məhdudiyyət qoymur”, – bu, həqiqətən belədir? Qaydalarla yaxından tanış olduqda bu iddianın da əsassız olduğunu görmək mümkündür. Məlum olduğu kimi, büdcənin sabitliyini və dövlət maliyyə sisteminin uzunmüddətli dayanıqlığını təmin etmək məqsədilə icmal büdcə xərclərinin yuxarı həddi büdcə qaydasına uyğun olaraq müəyyən edilir. Buna uyğun olaraq 2020-ci il dövlət büdcəsinin layihəsi hazırlanarkən ölkənin xalis maliyyə aktivləri, daha sonra proqnozlaşdırılan qeyri-neft gəlirləri də nəzərə alınmaqla icmal büdcə xərclərinin, xərclənə bilən neft gəlirlərinin, o cümlədən Dövlət Neft Fondundan transfertin yuxarı hədləri müəyyən edilibdir. Müxtəlif multifaktorlu simulyasiyalar əsasında ortamüddətli dövr üçün neftin bir bareli 55 ABŞ dolları səviyyəsində proqnozlaşdırılıbdır.

Büdcədə neftin hər barelinin qiymətinin optimist ssenariyə əsaslanması, real olmaması haqqında mövqe də yanlışdır. Məsələ ondadır ki, iqtisadiyyatdan az-çox “başı çıxan” hər kəs özünü neftin qiyməti üzrə mütəxəssis hesab edir. Lakin “həvəskar ekspertlər”dən fərqli olaraq aidiyyəti qurumlar neftin büdcədəki orta qiymətini qlobal enerji bazarında baş verən tendensiyalar və beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən verilmiş proqnozları əsas götürərək müəyyən edirlər.

Bəs beynəlxalq proqnozlar necədir? Beynəlxalq Valyuta Fondunun proqnozlarına görə, 2020-ci il üçün brend markalı neftin bir barel üzrə orta illik qiyməti 57,9 dollara bərabər olacaq. Amerika Enerji Məlumat Bürosunun proqnozlarında isə neftin orta qiyməti 60 dollara bərabərdir. Məhz bu baxımdan Azərbaycan müxtəlif qlobal qiymət ssenariləri (50$,55$,60$) əsasında ortamüddətli dövr üçün neftin bir barelinin 55 dollar səviyyəsində proqnozlaşdırıb və bu, daha məqbul və real hesab edilə bilər. Yeri gəlmişkən, bir məqamı da qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan hökumətinin neftin büdcədəki qiyməti ilə bağlı son 10 ildə verdiyi proqnozlar 8 halda özünü doğruldub.

Gələn il büdcədən subsidiya alacaq rayonların sayı 2 dəfə azaldılacaq

Başqa bir subyektiv iddia isə ondan ibarətdir ki, “büdcə iqtisadiyyatın maliyyə potensialına adekvat deyil”. Bu, əsaslı arqument deyil. Büdcə-vergi siyasətinin əsas prioritet istiqaməti qeyri-neft sektorunun inkişafı və həmin sektordan daxilolmaların büdcə gəlirlərində xüsusi çəkisinin artırılmasıdır. Növbəti il və sonrakı üç il üçün proqnozlar müəyyən edilərkən qeyri-neft sektoru üzrə ÜDM-in artım tempi və həmin sektor üzrə digər zəruri göstəricilərin növbəti illər üzrə proqnoz göstəriciləri, güzəşt və azadolmalara görə büdcə itkiləri nəzərə alınmaqla tərtib edilir. Qeyri-neft sektoru üzrə büdcə gəlirlərinin təhlili həmin sektordan daxilolmaların dinamik şəkildə artdığını göstərir. Belə ki, növbəti il üçün qeyri-neft sektorundan dövlət büdcəsinə daxilolmaların qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisi 19,4 faiz nəzərdə tutulur ki, bu da 2019-cu ilin proqnozu ilə müqayisədə 0,6 faiz bənd çoxdur. Eyni zamanda həmin sektorundan daxilolmalar cari illə müqayisədə 1,1 mlrd. manat və ya 12 faiz çox, 2018-ci ilin faktı ilə müqayisədə isə 1,5 mlrd. manat və ya 16,4 faiz çox artımla proqnozlaşdırılmışdır.

Büdcənin neft gəlirlərindən asılılığının artması haqqında daim təkrarlanan və artıq şablona çevrilmiş bu fikirlərlə də razılaşmaq mümkün deyildir. Eyni zamanda 2020-ci ildə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasında Dövlət Neft Fondunun (DNF) transfertlərini əsas mənbə kimi qiymətləndirmək də düzgün olmazdı. DNF-nin transfertləri növbəti ilin büdcəsində 11 milyard 350 milyon manat təşkil etsə də, qeyri-neft gəlirlərinin artımı Neft Fondundan artan transfertlərdən 2,5 dəfə çoxdur. Eyni zamanda 2020-ci ildə büdcədə 2019-cu illə müqayisədə neft sektorunun gəlirləri 170,3 milyon manat (1,2 faiz) az, qeyri-neft sektorunun gəlirləri isə 1 milyard 136,8 milyon manat (12 faiz) çoxdur. Yəni fiziki baxımdan qeyri-neft büdcəsi artmış olacaq. Ortamüddətli dövr üzrə sosial-iqtisadi proqnozlar və inkişaf ssenarilərin nikbinliyə tam əsas verir, həmin dövrdə faktiki olaraq qeyri-neft ÜDM-in fiziki həcmi büdcənin cari xərcləri səviyyəsinə, yəni 64,2-lik həddə yaxınlaşacaq. Qeyri-neft ÜDM-in payı 2023-cü ildə 62,5 %-ə çatacaq, yəni cari xərclərin qeyri-neftdə yaradılan əlavə dəyər hesabına balanslaşdırılması mümkünləşəcək.

Büdcə gəlirlərinin formalaşmasında regionların payının az olması barədə iddia da tamamilə əsassız və cəfəngdir! Yazı müəllifləri son illərdə regionlardan daxil olan vergilərin, xüsusilə də biznes sektorunun vergi ödəmələrində payının artmasını sanki görmək istəmirlər. 2020-ci ildə Bakı şəhəri istisna olmaqla, digər şəhər və rayonların gəlirləri 840,6 milyon manat nəzərdə tutulub. Bu, 2019-cu ilin təsdiq olunmuş büdcəsi ilə müqayisədə 187 milyon manat artıq vəsaitdir. Yəni büdcədə regionların payı 28,6 faiz artacaq. Büdcədən rayonlara dotasiyaların artırılması barədə fikirlərə gəlincə, müəllif son illərdə dotasiya alan rayonların statistikasına diqqət yetirməklə əsil vəziyyətin nədən ibarət olduğunu aydın görə bilər. 2016-cı ildə 6 rayon və şəhər xərclərini öz gəlirləri hesabına təmin edirdisə, növbəti ildə 39 rayon və şəhər xərclərini öz gəlirləri hesabına təmin edəcəkdir. Yəni faktiki olaraq, 2020-ci ildə büdcədən subsidiya alacaq rayonların sayı təxminən 2 dəfə azaldılacaq və cəmi 20 rayon dotasiya alacaqdır.

Büdcədə sosialyönümlü xərclər 40,7 faiz təşkil edəcək

Müəllif büdcənin cari xərclərinin artım tempinin qeyri-neft ÜDM-nin nominal artım tempini üstələməsini də “büdcənin zəif bəndi” kimi qiymətləndirir. Ancaq unudur ki, büdcədə cari xərclərin artması dövlətin yürütdüyü sosial siyasətin daha da dərinləşdirilməsi ilə bağlıdır və gələn il büdcədə cari xərclərin 2019-cu illə müqayisədə 37,6 faiz artması da məhz dövlətin vətəndaşların sosial həyatını yaxşılaşdırmaqla bağlı atdığı addımlarla bağlıdır. 2019-cu ildə 2 sosial paketin qəbul edilməsi nəticəsində büdcədə sosial xərclərin artırılması, cari xərclərin strukturunda təxminən 40 faiz paya malik olması bu baxımdan təbii və tam məntiqlidir. Ancaq bununla yanaşı, büdcənin cari xərclərinin artım tempinin qeyri-neft ÜDM-in nominal artım tempini üstələməsi hökumətin strateji məqsədlərindəndir. Ortamüddətli dövr üzrə sosial-iqtisadi proqnozlar və inkişaf ssenariləri nikbinliyə tam əsas verir, yuxarıda da vurğuladığımız kimi, həmin dövrdə faktiki olaraq qeyri-neft ÜDM-nin fiziki həcmi büdcənin cari xərcləri səviyyəsinə, yəni 64,2-lik həddə yaxınlaşacaq.

Gələn ilin dövlət büdcəsində xərclərin bölgüsünün ədalətsiz adlandırılması özü ədalətsizliyin nümunəsidir. Büdcə ilə bağlı məlumatı olan mütəxəssislər yaxşı bilir ki, büdcə xərcləri hər bir sahə üzrə normativ qaydalara, təlimatlara və tələblərə uyğun olaraq ayrıca hesablanır. Hər bir ölkənin ali maliyyə sənədində güc strukturlarının, o cümlədən ölkənin müdafiə qabiliyyətinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və sair bu xarakterli xərclər sosial təminat xərclərindən sonra əsas yerlərdən birini tutur. Bu baxımdan respublikamızın 2020-ci il üzrə büdcə layihəsində bu xərclərin məbləğini normal saymaq mümkündür. Büdcə xərclərinin (icmal büdcə) tərkibində sosialyönlü xərclərin xüsusi çəkisi 40,7 faiz təşkil edəcəkdir ki, bu da 2019-cu illə müqayisədə 9,9 % və ya 2 milyard 664,2 mln. manat çoxdur. Büdcədə digər sahələrin hər biri üzrə (əsaslı xərclər istisna olmaqla) əhəmiyyətli artımlar nəzərdə tutulub.

Kəskin xarici şoklardan dünyanın heç bir iqtisadiyyatı sığortalanmayıb

Maliyyə Nazirliyinin büdcə layihəsi ilə bağlı kifayət qədər təfərrüatlı və təfsilatlı məlumatları, ələlxüsus da xərclərin iqtisadi təsnifatını ictimaiyyət üçün əlçatan etməsinə baxmayaraq, büdcəni qapalı adlandırmaq, büdcə xərclərinin açılışının olmamasını söyləmək açıq-aşkar qərəzdir. Əgər söhbət müdafiə və təhlükəsizlik xərclərinin açıqlanmasından gedirsə, xatırlatmaq lazımdır ki, bu, bütün dünya dövlətlərində belədir, heç bir ölkə özünün müdafiə xərclərini açıqlamır, belə olan halda bəlkə də bunu müəllifin həmin sahə üzrə məlumatsız olmasına bağışlamaq olar. Həmçinin növbəti ilin büdcəsinin xarici şoklardan sığortalanmadığı, kənar risklərin təsir dairəsindən çıxarılmadığı haqqında “isbatedici” fikirlər də təxəyyülün məhsuludur. Əvvəla, kəskin xarici şoklardan dünyanın heç bir iqtisadiyyatı sığortalanmayıb. Azərbaycan hökuməti də bu riskləri qəbul edir və bu barədə “2020-ci ilin dövlət və icmal büdcələri üzrə layihələrin təqdimatı”nda da açıq şəkildə fikirlər qeyd olunub. Ən əsası isə ondan ibarətdir ki, hökumətin həmin risklərə qarşı kontur əks tədbirləri mövcuddur.

2020-ci ildə büdcənin kəsirinin böhran həddini keçəcəyi ilə bağlı arqumentləri də ciddi hesab etmək olmaz. Məlumdur ki, büdcə kəsirinin böhran həddi həmin kəsirin ÜDM istehsalına nisbəti ilə ölçülür. Gələn il Azərbaycanda ÜDM-in real iqtisadi artımı 3 faiz, qeyri-neft ÜDM-in artımı 3,8 faiz proqnozlaşdırılır. 2020-ci ildə dövlət büdcəsinin kəsirinin yuxarı həddi isə ÜDM-in 3,3 faizi (2 milyard 779,2 milyon manat) həddində nəzərdə tutulur. Dünya ölkələrinin təcrübəsi də onu təsdiqləyir ki, büdcə kəsiri ölkənin ümumi milli məhsulunun 5 faizindən çox olduqda iqtisadiyyata güclü mənfi təsirləri olur. Azərbaycanda isə bu göstərici 3,3 faiz təşkil edir və ÜDM-in istehsal nisbəti ilə büdcə kəsiri nisbəti arasında kəskin fərq olmadığı halda böhrandan ümumiyyətlə danışmaq mümkün deyil.

Ümumilikdə, 2020-ci ilin dövlət büdcəsi güclü maliyyə təminatı deməkdir, büdcə zərfi həm də gələn il yeni islahatların aparılması üçün etibarlı və təminatlı qanunvericilik sənədidir. 2020-ci ilin büdcəsi cari ilin büdcəsindən təkcə gəlir və xərclərinin daha böyük olması ilə fərqlənmir, həm də növbəti ilin büdcəsində keyfiyyət və struktur dəyişikliklərini ehtiva edən mühüm məqamları görmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yeni büdcə qaydasının tətbiq olunması dövlət büdcəsinin neft qiymətlərindəki volatillikdən asılılığının azaldılmasına və fiskal intizamın artmasına imkan verəcəkdir. (Yeni Müsavat)

pia.az