Asiya və yeni Soyuq müharibə: ABŞ-Çin qarşıdurması qitəyə nə vəd edir?

Keçmişə boylandıqda, Çin Kommunist Partiyasının (ÇKP) Honq-Konqda yeni təhlükəsizlik qanunu tətbiq etməsi qərarı əvvəlcədən düşünülmüş görünür. Tarixən yüksələn güclər iqtisadi inkişafın müəyyən mərhələsini keçdikdən sonra daim geosiyasi təsir dairələrini genişləndirməyə çalışırlar. Çinin “Bir ölkə-İki sistem” nizamını ləğv etməsi, qanunları və normalarını Honq-Konqa tətbiq etməsi yalnız zaman məsələsi idi.

Çinin nöqtey-nəzərinə görə, Amerikanın son 12 ildə – 2008-ci ildəki maliyyə böhranından tutmuş Donald Trampın prezidentliyinə qədərki tənəzzülü öz strateji genişlənməsini sürətləndirmək üçün açıq bir dəvətdir. Çin dövlət başçısı Si Zinpin dünyanı Sakit okeanın həm Çin, həm də ABŞ-a bəs edə biləcək qədər böyük olduğuna inandırsa da, əsl siyasəti bunun əksini ehtiva edir. Cənubi Çin dənizini hərbiləşdirməkdən əlavə, “Bir kəmər-Bir yol” Təşəbbüsü Çini bütün Avrasiya üçün istinad nöqtəsi halına gətirməkdədir.

İndi Si Honq-Konqu tam əsarətə alma qərara verib, ehtimal ki, Tayvana münasibətdə də status-kvoya etiraz edəcək və təcridçi, diqqətini itirmiş Tramp administrasiyasının heç bir şey etməyəcəyinə inanır. Lakin ABŞ Sinin aqressivliyini nəzərə alıb. Çinin dünya iqtisadiyyatında məsuliyyətli tərəfdaş olacağına ümid etdikdən sonra ABŞ siyasətçiləri, nəhayət, bunun heç vaxt baş verməyəcəyinə əmin olublar. ÇKP-nin 2018-ci ilin mart ayından prezidentlik müddətinin ləğvi qərarından bəri ABŞ Dövlət Departamenti Çin və Qərb arasındakı normativ yaxınlaşma gözləntilərindən imtina edib.

Bununla yanaşı, Trampın ticarət müharibəsi Çin-Amerika münasibətlərində yeni, getdikcə artan antaqonistik bir faza başladığından COVID-19 pandemiyası ABŞ-ın Çinə qarşı daha bir qarşıdurma siyasətinə əlavə təkan verib. Beləliklə, Asiyada başlayan yeni Soyuq müharibədə bölgənin mərkəzi “döyüş bölgəsi” olacağına dair strateji bir fikir meydana gəlib.

Yaxınlaşan qarşıdurmanın mahiyyətini başa düşmək üçün Asiya liderləri, digərləri ilə birlikdə, Çin-Amerika rəqabətinin üç fərqli, lakin qarşılıqlı əlaqəli sahələrinə diqqət yetirməlidirlər: siyasi-hərbi, iqtisadi və ideoloji.

Siyasi-hərbi səviyyədə əsas məsələ ABŞ-ın Çinin Asiyada sıxışdırması, bununla da bölgənin dəyişməz hegemonuna çevrilməsidir. Qısa müddətdə Çin Cənubi Koreyada, Yaponiyada, Filippində və Cənub-Şərqi Asiya Dövlətləri Birliyində ABŞ-ın təhlükəsizlik öhdəliklərini zəiflətməyə çalışacaq.

ÇKP-nin təcavüzkar yanaşması güclənsə, bu, qonşu ölkələri ABŞ-la birlikdə Çin əleyhinə yeni koalisiya yaratmağa məcbur edə bilər. Bu baş verərsə, Çinin ABŞ-la dinc yanaşı yaşaması olduqca çətin olacaq. Ən pisi Asiyada yeni Soyuq müharibəsinin planlaşdırılmamış isti müharibəyə çevrilməsi mümkündür.

Narahatlığın ikinci sahəsi iqtisadiyyatdır. Siyasi-hərbi səviyyədə hər hansı bir qarşıdurma, bölgənin müsbətdən mənfi cəm halına gətirərək parçalanma prosesini sürətləndirəcək. Asiya ölkələrinin bir çoxu təhlükəsizlikləri üçün ABŞ-dan asılı olmağa davam etdikləri halda, Çinlə dərin əlaqələrdən iqtisadi cəhətdən faydalanıb. Bu ölkələr üçün Çindən tam uzaqlaşma xüsusilə bahalı, mürəkkəb və təhlükəli olardı.

ABŞ-ın mövqeyi qeyri-müəyyən məsələlərin həllinə kömək etmir. Asiya siyasətçiləri ABŞ-dan istədiyi postuplinqdən sonrakı dövr barədə aydın, hərtərəfli düşüncəsini nə zaman bölüşəcəyini gözləyir.

Tramp rəhbərliyi bölgədə yeni bir “İqtisadi Rifah Şəbəkəsi” yaratmaq istədiyini bildirib. Lakin bu tənzimləmənin Trampın rəhbərliyi altında tranzaksional “America First” yanaşması ilə necə idarə ediləcəyi qeyri-müəyyəndir.

Belə olan təqdirdə, Asiya hökumətləri qeydiyyatdan keçməyə daha az meyl göstərəcək. Son 3 ildə Asiyanın ABŞ-a xoş məramını boşa çıxarmaqla, Tramp təhlükəsizlik məsələlərinə dair görüş keçirmə imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb. Halbuki siyasi-hərbi ölçü yeni Soyuq müharibədə ideoloji qarşıdurma da gücləndirici rol oynayacaq. Yenə də əsas məsələ Çinin “avtoritar kapitalizm” modelini liberal demokratiyaya “üstün” alternativ kimi təqdim etməsində nə dərəcədə irəliləyə bilməsidir.

Sovet İttifaqı kimi, Çin öz modelini təcavüzkar bir şəkildə yeritsə, yeni Soyuq müharibə orijinal Soyuq müharibənin bütün tərkib hissələrini və çoxsaylı gərginlikləri təkrarlayacaq. Çin öz modelini sırımaqda nə qədər iddialı olsa, demokratik ölkələrin də öz ideoloji sistemi naminə buna qarşı birləşmələri ehtimalı daha yüksəkdir.

Sözsüz ki, dünyanın aparıcı demokratiyaları mövcud böhranda özlərini doğrulda bilməyib. Lakin demokratik prinsiplər – insan haqları, vətəndaş azadlıqları və qanunun aliliyinə hörmət kimi, ümumiyyətlə, avtoritarizmlə müqayisədə asiyalılar arasında geniş dəstək qazanıb. Çin fərdlərin öz potensiallarını reallaşdıra biləcəkləri şərait yaratmaq üçün mübarizə aparacaq və bu struktur məhdudiyyəti ABŞ-ı dünyanın ən qabaqcıl iqtisadiyyatı kimi əvəz etmək istəyinin qarşısında dayanacaq.

Münaqişənin üç ölçüsünün necə qarşılıqlı olacağını görmək hələ gələcəyə qalır. Asiyanın liderləri ehtiyatlı olmalı, vəziyyətin qeyri-müəyyən olduğunu başa düşməli və fərqli ssenarilər planlaşdırmalıdır. Əlbəttə, bir az daha təvazökar olma nə ABŞ-a, nə də Çinə zərər verir. Təəssüf ki, Tramp və ya Sini düşünəndə, xarakter xisləti ağlıma gəlmir. Ancaq təsadüfi fəlakətin qarşısını almaq üçün bu, vacibdir.(strateq.az)

pia.az