Azərbaycan həmişə neft sənayesi və kənd təsərrüfatı ölkəsi olaraq tanınıb. Sovet dönəmində neft sənayesi ilə paralel olaraq kənd təsərrüfatı da inkişafetdirilirdi. Keçmiş kolxozlarda faktiki olaraq kəndliləri təhkimli vəziyyətə salsalar da, Azərğbaycanın kənd təsərrüfatı inkişaf edirdi və bu inkişaf ötən əsrin 70-ci illərində özünün pik həddini yaşadı. O zamanlar keçmiş SSRİ-də Azərbaycan neft sənayevindən daha çox pambığı və üzümü ilə tanınırdı. Amma müstəqillik qazanıldıqdan sonra inkişaf etdirilən və ölkəmizin iqtisadiyyatının şah damarına çevrilən neft sənayesi ilə paralel olaraq kənd təsərrüfatı inkişaf etdirilmədi. Aparılan islahatlara baxmayaraq və dövlətdən ayrılan vəsaitlərin azalmamasına rəğmən Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sadəcə «xarababazara» çevrildi.

Hazırda neftin qiymətinin aşağı düşdüyü bir şəraitdə kənd təsərrüfatının əhəmiiyyəti yenidən ortaya çıxdı. Və hökümət 2015-ci ili kənd təsərrüfatı ili elan etdi.

PİA.AZ-ın əməkdaşları ölkənin əsas strateji iqtisadi sahələrindən biri olan kənd təsərrüfatındakı vəziyyəti kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəssis, ekspert Vahid Məhərrəmovla müzakirə edib.  Vahid Məhərrəmovla geniş müsahibənin ilk bölümünü oxucularmızın diqqətinə cəlb edirik. Qeyd edək ki, müsahibədə kənd təssərrüfatının bütün problemlərinə toxunmağa çalışmışıq.

- Xeyr, bunu etmək mümkün deyil. Çünki dövlət çalışmalıdır ki, yükü öz üzərindən götürsün. Müstəqil fermer təsərrüfatları ortaya çıxmalıdır. Əgər dövlət planlı şəkildə tam olaraq kənd təsərrüfatının bütün inkişaf perespektivlərini öz üzərinə götürsə, daha eybəcər vəziyyət yaranacaq. Ona görə ki, məhsulu qəbul edən məmur olacaq. Mövcud qanun və qaydalarda da bu nəzərə  ayrılmayıb. Hər məhsulun müxtəlif qiymət və  fərqli keyfiyyət göstəriciləri var. Misal üçün, elə pambıq mahlıcı var ki, dünya bazarında 1 tonun qiyməti  1000 dollar, eləsi də var 5000 dollardır.  Bu kimi dəyərləndirmə funksiyasını bazardan alıb məmura etibar etmək  olmaz. Eləcə də digər,  meyvə, tərəvəz və sair məhsullarla bağlı. Bu kimi funksiya məmura və yaxud xüsusi adamlara etibar edilərsə sektorda monolistlər  yaranacaq. Ona görə də bazarda sahibkarlar üçün normal rəqabət mühiti yaradılmalıdır. Dövlətin apardığı siyasət ona xidmət etməlidir ki, pambıqdax xammal əldə etməklə  yanaşı onun emalı, parça, mal istehsalı da daxildə mümkün olsun . Ölkə xammal istehsal edən ölkədən hazır mal əldə edən, son məhsul istehsal edən ölkəyə çevrilsin.  Yüngül sənayeni inkişaf etdirə bilsək, fermərimizin istehsal etdiyi məhsula tələbat artacaq və eləcə də, paralel olaraq digər sahələr də inkişaf etməyə başlayacaq. Dövlətin işi əsas o mühiti yaratmaqdan ibarət olmalıdır. Dövlət bu istiqamətdə daim işlək və səmərəli sistem qurmaludur. Nazirlik də elə bunun üçün mövcuddur. 

- Son iki ildə müqayisədə 575 min ton taxıl, 170 min ton kartof azalıb. Burada digər rəqəmlər də var, amma böyük olmadığı üçün onları sadalamıram. Aqrar sahənin bütün sektorlarında  geriləmələr  var. Bunu geriləmələri Kənd Təsərrüfatı nazirliyi keçən ilin quraqlıq keçməsi ilə əlaqələndirir, ancaq elə deyil. İş burasındadır ki, yeni nazir təyin olunandan sonra subsidiyanın verilməsinə nəzarəti öz əlinə keçirdi, subsidiyaların verilməsi üzərində öz nəzarət sistemini qurdu. Belə olan halda isə yerli icra başçıları əkinlə bağlı gördükləri işləri, canfəşanlığı əvvəl ki, kimi davam etdirmədilər. Yəni əvvəllər icra başçıları əkində maraqlı idisə, subsidiyaların verilməsində maraqlar konfilikti yarandığı üçün sahəyə maraq azaldı. Həm də bu səbəbdən bu il 110 min hektar əkin sahəsi azalıb. 

- Bizim kəndlərdə, rayonlarda apardığımız monitorinqlər göstərir ki, həqiqətən də azalma var. Bunu Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin özü də etiraf edir. Əgər saxta yolla subsidiyanı mənimsəyənlər ortadan çıxardısa, bu ümumi məhsulun istehsalına bir o qədər də  təsir etməzdi. Sıradan çıxan işbazlardır. Bu il birinci rübdə taxıl idxalı təxminən 50 % artıb. Əgər idxal bu qədər artıbsa, deməli keçən il istehsalda ciddi azalma olub. Əgər biz  görsək ki, həqiqətən də ölkəyə taxıl idxal olunmur, ölkə ərazisində əkin qaydasındadır, istehsal olunan məhsulun keyfiyyəti yüksəkdir, biz o zaman nazirlik barədə mənfi fikir söyləyə bilmərik. Hər iki nazir, həm əvvəlki  həm də yenisi daha çox məsələ ətrafında danışmağa üstünlük verib, demaqoqluqla  əsas məsələdən yayınmağa çalışıblar.

- Tamamilə doğrudur. Hər ikisi demaqogiya ilə məşğul idi. Nazir sahə ilə bağlı məlumatlı insan olmalıdır. Sahədə mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması üçün hökümətlə birgə işləməlidir. Nazirlə söhbət zamanı ölkəyə uzun müddət kalium gübrəsi gətirilmədiyini dedim. O isə bu il kalium gübrəsi gətirdiyini bildirdi. Kaliumun nə üçün lazım olduğunu soruşduqda isə o bitkinin kökünü möhkəmləndirdiyini bildirdi. Mən başa düşdüm ki, naziri sahə ilə bağlı ciddi bilgisi olmayan mütəxəssis bu haqda məlumatlandırıb. Kalium elementi torpaq  və  bitki üçün  əvəzolunmaz elementdir. Hər bir elementin öz funksiyası var. Kalium yanlız qida rolunu oynamır, müəyyən funksiya daşıyıcısıdır. Kalium elementi bitkinin kökündə olan suyu yarpağa çıxarır, yarpaqda turqorluğu yaradır və fotosintez prosesi nəticəsində qeyri-üzvi maddələri üzvi maddələrə çevrilməsi prosesində əvəzsiz rol oynayır. Nazirlərdə dərin bilgi olmadığı üçün problemin kökündə nə olduğunu müəyyən edə bilmirlər. 

- Sizcə, korrupsiya kənd təsərrüfatının inkişafını saxlayan əsas amildir, yoxsa başqa ciddi səbəblərdə var? 

- Kənd təsərrüfatının inkişafında əsasən korrupsiyanın əngəl olduğunu deməzdim. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının inkişafı üçün normal siyasət aparılmalıdır. İlk növbədə qanunvericilik bazası yaradılmalıdır. Məsələn,  fermerlərin su, texnika və digər istehsal vasitələri ilə bağlı poblemləri var. Fermerlə bu xidməti həyata keçirən qurumlar arasında müqavilə olmalıdır. Əgər kəndli suvarma suyu  ilə təmin olunmayacaqsa, əkinlə məşğul olmasına ehtiyac yoxdur. Fermer bu kimi problemlərini rüşvət vasitəsi ilə həll etməməlidir. Fermerlər üçün çox ciddi problemlər yaradılır. İstehsal olunan məhsul bazara daşınan zaman fermerin maşını yolda saxlanılır, rüşvət tələb olunur və sair. Fermer isrehsal etdiyi məhsul əsasən tez xarab olan mal hesab olunur, o qısa müddətdə satmasa zərərə məruz qalar. Ona görə də fermeri sıxanda məcbur olur ki, rüşvətlə problemini həll etsin. Qəbul olunmuş qanunlar fermeri, kəndlini müdafiə etməlidir,  məmur özbaşınalığından qorumalıdır.

 

- Kənd təsərrüfatında investiya problemi ciddi problemdir. Fermer il ərzində istehsal etdiyi məhsuldan əldə olunan vəsaitin əsas hissəsini ailəsinin sosial durumunu təmin etmək üçün xərcləyir və növbəti ildə yenidən əkin, səpin və istehsal vasitələrinin əldə erilməsi üçün yatrım etməyə, sərmayə qoymağa ehtiyac yaranır.  Belə olan da onlar banklara üz tuturlar. Bankda isə şərt  belədir ki, sahibkarın Bakı şəhərində  girov qoya biləcək daşınmaz əmlakı olmalıdır. Əsasən banklarımız elə şərtlər qoyurlar ki, fermerlərin o şərtləri yerinə yetirmək  imkanı olmur. Bankların təklif etdikləri faiz dərəcələri isə çox yüksəkdir, 33-34%-dir. Elə bir sahə yoxdur ki, bizim fermerlərimiz il ərzində 20%  gəlir əldə edə bilsinlər. Ən yaxşı halda 10-15% gəlir əldə edə bilirlər. Eyni zamanda banklarda ödəniş qaydası ilə bağlı şərtlər də  ağırdır. Bu kimi şərtlərlə kənd təsərrüfatını yalnız qısa müddətdə müflis etmək olar. Belə olan halda kəndli investisiya yatıraraq keyfiyyətli toxum, gübrə əldə edə bilmir. Həmçinin aqrotexniki qaydalara vaxtlı-vaxtında əməl etmədiyi üçün məhsuldarlıq azalır.

- Son zamanlarda kiçik və orta sahibkarlara müəyyən istiqamətlərdə  yardımların göstərilməsinin şahidi olmamışıq. Yəni bu haqda deyilsə də, realda görməmişik.  Ümumiyyətlə Azərbaycanda aqrar sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarlar bu kateqoriyalara bölünməyib. Bizdə nə qədər kiçik,  orta və böyük təsərrüfatların olduğunu heç kim bilmir. Yardım edilməsi, proqramlar qəbul edilməsi ancaq sözdədir.  Son zamanlar daha çox piardan məşğul olan Sahibkarlara Kömək Milli Fondu da məsələyə spesifik yanaşır. Orda yalnız «öz adamlarına» əl tuturlar, yardım edirlər. Bizə işlək təsərrüfatı olan çoxlu sayda fermerlər müraciət edirlər. Məsələn, onlar mal-qaranın baş sayını artırmaq, cins tərkibini yaxşılaşdırmaq, texnika əldə etmək istəyirlər. Biz onlara ünvan verib, ora göndəririk, amma ordan çox narazı qayıdırlar. 

- Fermerin xahişini Sahibkarlara Kömək Milli Fonduna çatdıran yüksək vəzifəli və tanınmış bir şəxs olmalıdır. Bu deputat, nazir  və yaxud nazir müavini ola bilər. Ondan aşağı səviyyə qəbul olunmur. Orda da şərtlər bank şərtlərindən heç də fərqlənmir. Elə şeylər var ki, onları mətbuata demək olmur. Yəni sabah bunu sübut etməyə ehtiyac olar, amma sübut etmək mümkün deyil. Ona görə də onlara müraciət edənlərin sayı getdikcə azalır. 

- Nə qədər vəsait və necə alınması qəribə olsa da xüsusi  olaraq televizyalarda tez-tez göstərilir. Bilirsiniz, ona görə qəribə görünür ki, heç kim onlardan bank vasitəsilə verilən vəsaitlərin xüsusi çəkiliş həyata keçirilərək Tv-lərdə göstərilməsini tələb etmir. Buna nə ehtiyac var.

- Tamamilə doğrudur. Əsas məsələ də ondan ibarətdir ki, bu işdə fəal olan fermerlər, sahibkarlar kredit götürərlərsə, bizneslərini daha yaxşı inkişaf etdirə bilərlər. 

Ümumiyyətlə dünya alimlərinin apardıqları araşdırmalar onu deməyə əsas verir ki, əhalinin təxminən  3%-i biznesdə fəaldır.  Son zamanlar kredit alan bəzi sahibkarlarla bağlı yaranan problemlərin səbəbi odur ki, hökumət məmurlarının tapşırığı ilə asanlıqla milyonlarla vəsaiti alırlar, işə yatırıb mənfəət əldə edə bilməyiblər. Yaxşı nəticə əldə etmək üçün maliyyə vəsaiti iş bacaranlara, yaxşı biznesi qura biləcək, potensialı olan fəal adamlara təklif olunmalıdır. Kənd təsərrüfatında ış potensialı olan fermerlərin təəssüf ki, əksəriyyətinin  bu kimi  dəstəyi yoxdur. Yəni onların xahişini edən yoxdur. 

- Razıyam. Yüksək vəzifəlilər o cür şəxslərə deyirlər ki, «a kişi, sənə demişəm ki, get ayrı işlə məşğul ol. Gedib giribsən torpağa, nə var palçığın içində. Kənd təsərrüfatında pul var?!».

 

- Biz bir təklif hazırlamışdıq. O təklif Nazirlər Kabinetinə və sonra prezidentin masasının üstünə getməli idi. Aqrar sahənin spesifiq, riskli olması bununla yanaşı ölkə əhalisnin kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatının artması və bu sahədə çalışanların isə maddi imkansızlığı nəzərə alınmaqla fermerlərin kredit resurslarına çıxışı təmin olunması məqsədilə biz Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Təminat Fondunun  yaradılması təşəbbüsü göstərdik. Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Təminat Fondunun  qarşısında duran başlıca məqsəd aqrar təsərrüfatların kredit vəsaitlərinə və digər borc mənbələrinə çıxış imkanlarını genişləndirmək,  kənd təsərrüfatının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə və bununla da aqrar bölmədə məhsuldarlığın və rəqabətliliyin artımına  dəstək verməkdən ibarət olmuşdu. Digər ölkələrin, beynəlxalq təcrübəni də öyrənib belə təklif irəli sürmüşdük, amma təəssüflər ki, həyata keçmədi. Görünür hansısa etapda qarşısı alındı.

- Biz rayonlarda olanda bir çox hallarda nazirlərə mənsub olan böyük kənd təsərrüfatı obyektlərinin istixana müəssisələrinin, şərab zavodlarının, heyvandarlıq komlekslərinin olduğunu görürük. Məmurun 3 milyonu varsa, nəyə görə bunu sərmayə olaraq istifadə etmir. Sahibkarlığa Milli Kömək Fondu vasitəsilə kredit  əldə edir. Məmurlar vəzifələrindən sui-istifadə edərək dövlət hesabına aşağı faiz dərəcəsi ilə külli miqdarda vəsait alaraq öz qohumları, ailələri üçün böyük biznes qururlar. Eləsi var ki, 10 milyon manat vəsait alıb, istixana qurub və müəyyən adamları cəlb edib, özü də böyük vəzifə sahibidir, nazirdir.  Qanunla məmurun bizneslə məşğul olması isə qadağandır. 

Bu məsələdə məmurlar fermerlərin qarşısına keçirlər. Fermerin güzəştli şərtlə əldə edəcəyi vəsaiti onlar alıb asan şəkildə biznes qururlar. Digər tərəfdən bazarda inhisarçıya çevriliblər. Fermerlərin bazarlara çıxışını da əngəlləyirlər, problem yaradırlar. Bu da ümumilikdə ölkənin inkişafının qarşısını alır. Məmurlar heç vaxt kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edib, ölkənin ərzaqla təminatını təmin etməyəcəklər. Onlar müəyyən mərhələdə gəlir əldə etmək üçün bu biznesi qururlar. Ancaq biz Azərbyacanın gələcəyini düşünürüksə, yeni iş yerlərinin yaradılmasını, kənddə olan insanların işlə təmin olunması üçün inhisarçıya çevrilmiş məmurların biznesi mütləq sıradan çıxarılmalıdır. Məmurların biznesi fermerlərin qarşısında ciddi maneəyə çevrilib. Monopoliya yaradıblar. Ölkəyə gətirilən istehsal vasitələri də onların əlindədir. 

- Təəssüflər olsun ki, elmi institutların da maliyyə durumu o qədər yaxşı deyil. Bu il “kənd təsərrüfatı ili” elan olunub deyə, müəyyən qədər maliyyə vəsaiti ayrılıb, amma uzun illərdir ki, onlara diqqət ayrılmadığı üçün həmin institutların maddi-texniki bazası zəifləyib. Primitiv hala düşüb. Demək olar ki, orada çalışan mütəxəssislər öz sahələri  üzrə  hansısa irəliləyişlər, nailiyyətlər əldə edə bilməyiblər. Ölkənin tərəvəz toxumuna olan ehtiyacının 90%-i idxalın hesabına ödənilir. Taxılçılıqda da alimlərimizin yerli şəraitə uyğunlaşdırılmış yeni  məhsuldar sortlar yaradıb ortaya qoya  bilməyiblər. Əgər orta məhsuldavrlıq ölkə üzrə 23 sentinerdirsə, görün, vəziyyət nə yerdədir. Deməli, bu sahədə elmi potensialımızı artırmaq mümkün olmayıb. Burada  alimləri qınamaq da düzgün deyil. Çünki sahəyə vaxtında maliyyə vəsaiti ayrılmalı idi. Seleksiya və Genetika  İnstitutu  AMEA-nın nəzdindədir, ancaq onun işi məhz kənd təsərrüfatında  bitkiçilikdə yeni sortların,  heyvandarlıqda yeni cinslərin yaradılmasından ibarət olmalıdır. Onların nizamnaməsində də belə  nəzərdə tutulub. Ancaq bu institut müstəqilliymiz dövründə nə bitkiçilikdə yeni sort, nə də heyvandarlıqda yeni cins ortaya qoya bilib. Eləcə də kənd təsərrüfatı  nazirliyi nəzdində olan digər institutlar. Bu institutlar haqqında fermerlərin əksəriyyətinin məlumatı yoxdur. 

- Elədir. Bunlar fermerlərlə bir yerdə olmalıdır. Taxılçılıqla məşğul olan institut seleksiya işlərini toxumçuluqla məşğul olan fermerlə birgə aparmalıdır. Heyvandarlıqla məşğul olan institutlar da heyvandarlıqla məşğul olan fermerin təsərrüfatında olmalıdır. Alimlər tarlada, fermada sortlar, cinslər üzərində işləməlidirlər. Alimlər, institutlar çoxdur, amma ortada heçnə yoxdur. 200-300 manat maaş alırlarsa, heç olmasa 100 manatlıq iş görməlidirlər. 

Elm aqrar sahədən uzaq  düşüb və bu çox təhlükəlidir. Elmsiz kənd təsərrüfatı heç vaxt inkişaf edə bilməyəcək. Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkəsi olan Hollandiyada insitut- fermer, fermer- institut kimi çarpaz, qarşılıqlı əlaqələr var. Demək olar ki, onlar birgə fəaliyyət göstərirlər. 

- Bu yaxınlarda layihə çərçivəsində Meloirasiya və Su Təsərrüfatı ASC-ni nümayəndələri ilə görüşümüz oldu. Səhmdar Cəmiyyətə  dövlət büdcəsindən kifayət qədər böyük həcmdə  vəsaitlər  ayrılır. Orada məmurun danışığından belə başa düşdük ki, koordinasiya məsələsində ciddi problemlər var. Misall üçün su təsərrüfatına nəzarət edən  bir neçə dövlət qurumları var. Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirliyi Azərenerji ASC, Fövqəladə Hallar Nazirliyi və Meliorasiya və Su Təsərrüfatı  ASC. Bu qurumlar hər biri su ilə bağlı oz problemini qabartmaqda maraqlıdı və biri digərinin marağını nəzərə almır. Güclü, nüfuzlu kimdir onun sözü keçərlidir. Fermerlər təsərrüfatlarının  suvarma suyna ciddi ehtiyacı yarandığı halda Mingəçevir Su anbarından bu məqsədlə suyun həcmini nisbətən artırmaq  mümkün olmur. Buna diğər dövlət qurumları imkan vermir.  Halbuki vaxtilə Mingəçevir Su Anbarı məhz bu məqsədlə yaradılmışdı. Bu kimi problemlər sistemdə koordinasiyanın olmaması ilə əlaqəlidir.  

- Meliorasiya və Su təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin işi yalnız su  təchizatı ilə bağlı deyil. Həm də torpaqlarımızın münbitləşdirilməsi, əkinə yararlı sahələrin genişləndirilməsi, kanalların, kollektor-drenaj sistemlərinin bərpa olunmasından ibarətdir.  Sovet dövründə sistemli işlər aparılırdı, sahəyə ciddi nəzarət vardı, son zamanlar bu sahədə kampaniya xarakterli işlər görürlər.  Səhmdar Cəmiyyət Şəmkirçay su anbarı, Taxtakörpü su anbarı kimi daha çox maliyyə vəsaitləri ayrılan, maliyyə dövriyyəsi çox olan tikinti işlərinə diqqət yetirir.  Ümumiyyətlə hökumət məmurları harda daha çox maliyyə vəsaiti dövr edirsə, daha çox ora meyillənirlər. Demək oalr ki, şoran torpaqlarımız artıq 1 milyon hektara yaxındır. Bu çox təhlükəlidir və bu cür sahələr getdikcə genişlənir. Şoran torpaqlar yuyulmalı və onların münbitliyi bərpa olunmalıdır.

Ardı var...

Gülşən ŞƏRİF

Nərminə UMUDLU

Şahidi olduğunuz hadisələri çəkib bizə göndərin!