Azərbaycanda dövlət aktivlərindən səmərli istifadə edilmir – Araşdırma

Müasir inkişaf mərhələsində milli iqtisadi siyasətin mühüm vəzifələrindən biri resurslardan istifadənin nəticəliliyi və ya bütövlükdə inkişaf potensialının məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesab edilir. Bu baxımdan, hazırda Azərbaycanda dövlət aktivlərinin məhsuldarlığının yüksəldilməsi potensialı, təəssüf ki, daha böyükdür və ya başqa sözlə, dövlət aktivlərinin istifadə səviyyəsi yetərli deyil. 

Doğrudur, son illərdə  ÜDM istehsalında özəl bölmənin payının rəsmi statistikaya əsasən həlledici səviyyəsinə  (82-85%) baxmayaraq, vergi yığımlarında, məşğulluğun strukturunda dövlət sektorunun üstünlüyü və s. kimi faktlar qeydə alınmaqdadır. Lakin aparılan araşdırmalar göstərir ki, dövlət sektorunun imkanları əslində daha genişdir.  Məsələn, son 20 il müddətində Azərbaycanda dövlət büdcəsinin gəlirlərinin  strukturunda, qeyri-neft sektorunda dövlətin mülkiyyətindəki aktivlərin istifadəsindən yaranan gəlirlər “ənənəvi” olaraq simvolik xarakter daşıyıb.

Qiymətləndirmələrimizin sübutu kimi, rəsmi məlumatlarlara, o  cümlədən 2017-ci ilin dövlət büdcəsi zərfi, Hesablama Palatasının hesabatı və DSK məlumatlarından  bəzi faktiki parametrləri və ümumiləşdirmələri istifadə etməyi məqsədəmüvafiq sayırıq.

Büdcə zərfi materiallarına əsasən qeyd etmək kifayətdir ki, 2017-ci ilin dövlət büdcəsinin gəlirlərinin strukturunda mülkiyyətçi gəlirləri kimi,“Səhmlərində dövlətin payı olan müəssisələrdən alınan dividendlər”, “Dövlət əmlakının, özəlləşdirilən dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmalar” və “Dövlət mülkiyyətində olan torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmalarin” həcmi cəmi 5,9  mln. manat və ya büdcənin ümumi gəlirlərinin 0.15%-i qədər olacağı nəzərdə tutulub.

Böyük neft gəlirlərinin yüksək dinamikası dövründə (2005-2014-cü illər) bu amilə yetərincə diqqət verilməməsini iqtisadi məntiq baxımından izah etmək düzgün olmasa da, psixoloji faktorlarla izah etmək mümkündür, lakin son iki ilin təcrübəsi göstərir ki, belə yanaşma  bir neçə səbəbdən səmərəli hesab edilə bilməz.

Bütövlükdə isə, Azərbaycan təcrübəsində dövlət aktivlərinin idarəçiliyində yol verilən qeyri-səmərəliliklər bir neçə istiqamətə ayrıla bilər. Burada ilk növbədə, dövlətin  maddi və qeyri-maddi aktivlərindən istifadə səviyyəsinin aşağı olması, iqtisadi siyasətin formalaşmasında məqsədlər piramidasında ierarxiyaların  düzgün müəyyənləşdirilməməsi (hədəflər və ya vasitələrin seçimində səhvlərə görə), müxtəlif səviyyəli idarəedicilər tərəfindən qərar qəbulunda maraqlarla (karyera və ya maddi) tənzimlənən subyektivliyin yüksəkliyi kimi amillər fərqləndirilməlidir.

Aparılan araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycanda dövlət aktivlərinin istifadəsində mövcud qeyri-səmərəlilikləri ifadə edən, idarəetmə modelində formalaşmış xüsusiyyətlər və bilavasitə onları şərtləndirən daha təsirli amilləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirə bilərik:

Ən mühüm belə xüsusiyyətlər, fikrimizcə, dövlət aktivlərinin idarəçiliyinə olan münasibətdir.  Belə ki, hələ planlı iqtisadiyyatın hakim olduğu dövrdə, təsərrüfat müəssisələrinin müstəqilliyini yüksəltmək məqsədi ilə qəbul edilmiş bir sıra qanunlarla verilən  güzəşt xarakterli səlahiyyətlər, müasir bazar münasibətləri şəraitində yeni bir “iqtisadi fenomenə” çevirilmişdir. Məsələ ondadır ki, belə güzəştlər sayəsində dövlət müəssisələrinin ictimai məsuliyyəti  və cavabdehliyi ilə təsərrüfatçılığının nəticələrinin adekvatlığı prinsipi yox olmuşdur. Tamamilə və ya əsasən dövlət aktivlərinin istifadəsi üzərində fəaliyyət quran müəssisələrin mövcud təsərrüfatçılıq mexanizminə görə, özəl (yerli və ya xarici) müəssisələrdən heç bir fərqi yoxdur. Belə müəssisələrin iri, əsaslı xərcləri dövlət maliyyə sistemindən, o cümlədən dövlət büdcəsi və ya  qeyri-büdcə dövlət fondlarından və təşkilatlarından qarşılanır, onların  ehtiyacları üçün dövlət zəmanəti ilə xarici mənbələrdən güzəştli kredit resursları cəlb edilir. Belə müəssisələrin bir çoxu hətta öz xarici kredit öhdəliklərini də çox vaxt, dövlət strukturlarına “ötürür”. Məsələn, 2003-cü ildə qəbul edilmiş “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan respublikası qanununa görə, dövlət zəmanəti ilə kredit almış dövlət iri vergiödəyiciləri ilə Maliyyə Nazirliyi arasında “təkrar borc sazişləri” imzalanmaqla, həmin borclar üzrə ödəmələr büdcə xərclərinə aid edilir. Nəzərdə tutulurdu ki, borclu dövlət müəssisələri öz təsərrüfat fəaliyyətlərini nizamladıqdan sonra təkrar borc sazişləri üzrə dövlət büdcəsinə zəruri  ödəmələr etməlidir. 2003-2008-ci illər ərzində büdcəyə həmin məqsədlərlə azacıq köçürmələr olsa da, son illərdə bu, yox dərəcəsindədir. Təbii ki, belə şəraitdə təsərrüfat müəssisələri öz fəaliyyətlərində “kredit öhdəliyi” kimi  ciddi nizamlayıcı və qeyri-zəruri xərclərin qarşısını ala biləcək, təsirli bir iqtisadi aləti sanki “görmürlər”. Nəticədə, Dövlət büdcəsində xarici borc öhdəliklərinə xidmət xərcləri sürətlə artmaqdadır. 2017-ci ilin dövlət büdcəsində “Dövlət borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi” üzrə  xərclər 1642 mln.manat, o cümlədən “Xarici dövlət borcu” üzrə 1581 mln.manat vəsait ayrılmışdır. Başqa sözlə, belə xərclərin həcmi artıq büdcə xərclərinin 10% – dən çoxdur.

 

Dövlət müəssisələri və onların ixtisaslaşmalar üzrə formalaşmış  birliklərinin adi müəsssisələrdən  çox mühüm bir fərqi, onların bəzilərinin formalaşmış ənənə və ya  ”xüsusi statusları” sayəsində de-fakto əldə etdikləri “qeyri-leqal idarəetmə funksiyaları” hesabına daha əlverişli biznes mühütinə malik olmasıdır. Bir çox hallarda bu inhisarçılıq səviyyəsinə catır. Məsələn, ARDNŞ, Azal, “Dəmir yolları”, Xəzər gəmiçiliyi, Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək texnologiyalar,  Kənd təsərrüfatı nazirlikləri sisteminə daxil olan müəssisələr, Meliorasiya və su təsərrüfatı komitəsi, Azeneji, Azərsu, Azəristilik və s. kimi mühüm  idarəetmə, istehsal və xidmət təşkilatları faktiki olaraq inhisarçı mövqeyə malikdirlər. Belə müəssisələr həm də öz sahələri ilə yanaşı, geniş spektrdə, təsərrüfatçılıq mühitinə ciddi təsir gücünə malikdir. Nəzərə almaq vacibdir ki, onların bəziləri iqtisadi dövriyyədə qiymət trendlərini formalaşdıran güclərdir və bu kimi səbəblərdən əslində kifayət qədər yüksək mənfəətliliyə malik olmalıdırlar. Eyni zamanda hətta onların əksəriyyətinin  əsas kapital xərcləri dövlət büdcəsindən qarşılanır. Lakin buna baxmayaraq, onlar  hətta iri vergiödəyiciləri kimi, “xroniki borclular"dır. Aydındır ki, yaranmış ziddiyyətli vəziyyətin səbəbi çox müxtəlif amillərlə (korrupsiya, qeyri-şəffaflıq, qeyri-professionallıq, funksiyaların təkrarlanması, bürokratik aparatın hədsiz şişirdilməsi və s.) şərtlənir və ən yaxşı halda “qeyri-düzgün təsərrüfatçılq” kimi identifikasiya oluna bilər. Nəzərə almaq vacibdir ki, belə müəssisələrin indiki fəaliyyət “qaydası”nın iqtisadiyyata mənfi təsirləri, yalnız qeyd olunan maliyyə nəticələri ilə bağlı məqamlardan ibarət deyil, çünki onların mövcud “fəaliyyət modeli"ni həm də, iqtisadiyyatda təkmil rəqabət mühitinin formalaşdırılmasının əsas maneələri hesab etmək olar. Fikrimizcə, bazar iqtisadiyyatı yolunda artıq ən azı 25 illik tarixə malik olan ölkəmizdə, rəqabət münasibətlərini tənzimləyən xüsusi  qanunun və ya daha düzgünü, Rəqabət Məcəlləsinin indiyədək qəbul olunmamasına əngəl yaradan  mühüm amillərdən  biri də belə “ağır çəkili” müəssisələrin mövqeyidir.

 

Azərbaycanda dövlət aktivlərindən istifadənin səmərəliliyini xarakterizə edən məqamların mühüm bir istiqaməti də, hesab edirik ki, şübhəsiz, bank sisteminin fəaliyyətidir. Bank sisteminin bazar iqtisadiyyatı şəraitində struktur yaradıcı rolu  şəriksizdir və Azərbaycanda bu sahəyə xüsusi diqqət və dövlət qayğısı həmişə olub. Məsələn, bu sistemin fəaliyyətinin dəstəklənməsi baxımından, bilavasitə, dolayı güzəştlərin və “vergi  tətillərinin” verilməsini, xüsusilə  müstəqilliyin ilk 10 ilində kifayət qədər liberal bank qanunvericiliyinin tətbiqini və s. qeyd etmək olar. Hesab edirik ki, bankçılığın iqtisadi mahiyyəti ilə yanaşı, qeyd olunan amillər ölkəmizdə bu sahənin çox və bəzi səbəblərdən əsassız yüksək mənfəətliliyinin yaranmasını şərtləndirmişdir. Lakin yaradılmış əlverişli şəraitə rəğmən, müvafiq olaraq  böyük həcmdə dövlət aktivlərini idarə edən bank və bank olmayan kredit müəssisələrinin fəaliyyətini heç də məqbul hesab etmək olmaz. Bir tərəfdən onlar,  azad bazar münasibətləri şəraitində “ucuz”, yüksək mənfəətə istiqamətlənən özəl bank  qurumlarının  iqtisadi  mühitə mənfi təsirlərinin  neytrallaşdırılmasını təmin edə bilməmiş, hətta öz “dar” təsərrüfat maraqları naminə, şəraitin daha da ağırlaşmasına səbəb olmuşlar. Belə ki, milli maliyyə bazarının əsas hissəsini təmin edən müvafiq banklar, real sektorda de-fakto formalaşmış mənfəət normasına və Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsinə  nisbətən,  “hədsiz” yüksək kredit faizlərinin yaranmasını dəstəkləməklə bərabər, beynəlxalq maliyyə bazarlarından ucuz kredit resuslarını cəlb etməklə,  uzun illər ərzində  manatın məzənnəsinin  süni möhkəmlənməsinin stimullaşdırılmasına xidmət etmişlər.  Neft gəlirlərinin böyük axını şəraitində yüksək gəlirlər hesabına, ciddi valyuta ehtiyatları cəmləşdirən Mərkəzi Bankın fəaliyyətində də, fikrimizcə, ciddi boşluqlar mövcud olmuşdur. İlk növbədə pul-kredit siyasətini formalaşdırılmasında Mərkəzi bankın istifadə etdiyi əsas alətlər sırasında uzun dövr ərzində inflyasiya hədəflənməsinə üstünlük verilməsi qeyd olunmalıdır. Belə siyasət, fikrimizcə, manatın “bahalaşması” və kredit faizlərinin yüksəkliyini şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Son illərdə öz valyuta ehtiyatlarını 15 mlrd. dollara qədər yüksəldən (dövlət ehtiyatlarının təxminən 30%-i)  Mərkəzi Bank,  “bank sisteminin sağlamlaşdırılması” xərclərininin  zəruriliyini əsaslandıraraq, mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq öz mənfəətindən mülkiyyətçi gəlirləri qismində dövlət büdcəsinə son 10 ildə, demək olarki, ayırmalar  etməmişdir.

Bank sisteminin mühüm tərkib hissələrini təşkil edən kommersiya bankları üzrə  vəziyyət də bu baxımdan məqbul hesab edilə bilməz. Məsələn,  2017-ci  ildə,  səhmlərində  dövlətin bilavasitə payı  54,96%  olan “Azərbaycan Beynəlxalq  Bankı”  ASC  üzrə  dividend ödənişləri nəzərdə tutulmamışdır. Lakin eyni zamanda indiki şəraitdə, əlverişli təsərrüfatçılıq mühütində fəaliyyət göstərən dövlətə məxsus “Aqrarkredit”  QSC  Bank olmayan Kredit Təşkilatı hələ  2016-cı ilin II rübünün sonunda  geri alınmış  səhmləri hesabına ABB ASC-də  27,26% həcmində səhmlərini idarəetməyə başlamışdır. Bütün bunlara rəğmən, belə müəssisələrin fəaliyyətindən mülkiyyətçi gəlirləri kimi, dövlət büdcəsinə müvafiq ayırmalar, demək olar ki, “yoxa” çıxmışdır.

Dövlət aktivlərindən istifadənin vəziyyətini qiymətləndirərkən, fikrimizcə, belə aktivlərin idarəçiliyi əsasında, təsərrüfat fəaliyyətini təmin edən, unitar və korporativ müəssisələrinin mülkiyyətçinin gəliri kimi, dövlət büdcəsinə ödəmə və ayırmalarının dinamikası mühüm səmərəlilik parametri hesab edilməlidir. Məsələn, bütövlükdə, Azərbaycanda 2016-cı  ilin sonuna  özəlləşdirmə  prosesində  yaradılmış və hazırda səhmləri bütövlükdə,  yaxud qismən dövlətə  məxsus 158 səhmdar cəmiyyəti mövcud olub. Onların ümumilikdə nizamnamə kapitalı 196,4 mln. manat, dövlətə  məxsus payların (səhmləri) həcmi 141,9 mln. manat  təşkil edib. Lakin təəssüflə qeyd etmək vacibdir ki, həmin cəmiyyətlər tərəfindən dövlət büdcəsinə özəlləşdirmədən əldə edilən vəsaitlər kimi, 2015-ci ildə cəmi 40,0 min, 2016-cı ildə  41.7 min manat dividend daxil edilib.

2016-cı ilin sonuna  Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin  sərəncamında  ümumi  sahəsi  3353,2  min  kv.m olan 8815  ədəd qeyri-yaşayış təyinatlı binalar və  bina hissələri mövcud olub ki, bundan yalnız ümumi sahəsi 317,0 min kv.m olan 2033-ü icarəyə verilib. Aparılmış  təhlilə  əsasən, dövlət  əmlakının,  özəlləşdirilən  dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmalar üzrə  qalıq borcları 2015-ci ilin  əvvəlinə  2,6 mln, 2017-ci ilə isə  2,9 mln manat təşkil edib. Beləliklə, icarəyə vermənin aktivlərin istifadəsində ən səmərəli yol olmamasına rəğmən, hətta real şəraiti nəzərə almaqla belə, dövlət əmlakının, özəlləşdirilən dövlət  müəssisə və obyektlərinin  altındakı  torpaqların icarəyə verilməsindən büdcə daxilolmaları üzrə böyük ehtiyat potensialının mövcudluğu aktivlərin istifadəsində ciddi problemlərin olmasının sübutudur. Həmin potensialın reallaşdırılması inzibati-təşkilati tədbirlərlə yanaşı, qeyri-yaşayış sahələrinin icarəyə vermə prosedurlarının sadələşdirilməsi, icarə şərtlərinin özəlləşdirilən real tələbata uyğunlaşdırılması, dövlət müəssisə  və obyektlərinin altındakı torpaqların istifadə vəziyyətinə dair müvafiq təhlillər aparılmaqla səmərəliliyinin artırılması istiqamətində işlərin davam etdirilməsini şərtləndirir.

 

2017-ci il üçün dövlət büdcəsində büdcədən verilmiş kreditlər üzrə daxilolmalar 5,9 mln. manat (Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi), Azərbaycan  Respublikasının  dövlət  zəmanəti  ilə  kredit təşkilatlarından alınmış “kreditlərin  istifadəsinə  görə təkrar  borc  sazişləri əsasında alınan faizlər” üzrə  “Dövlət zəmanəti ilə alınan borcların Təminat  Fondu”nun daxilolmaları 2.2 mln.manat (əsasən Mərkəzi Bank, “Kapital Bank” ASC, Kənd  Təsərrüfatı  Kreditləri  üzrə  Dövlət  Agentliyi  və  s.),  nəzərdə tutulur.  2017-ci  ilin  əvvəlinə  imzalanmış  sazişlər  əsasında  istifadə  olunmuş kreditlər üzrə,  ümumi  məbləği  6913.2 mln. ABŞ dolları təşkil edən xarici  dövlət  borcunun  tərkibi,  əsasən beynəlxalq  investorların qiymətli  kağızları və  digər  beynəlxalq  maliyyə-kredit təşkilatları üzrə  kreditlərdən formalaşdırılıb. 2017-ci  ildə dövlət  borcuna  və  öhdəliklərinə  xidmət  edilməsi  ilə  bağlı  xərclərin  dövlət  büdcəsinin  gəlirlərinin  təqribən  10,3%-ni,  xərclərinin isə 9,9%-ni təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır.  Xarici  dövlət  borcu  üzrə  ödənişlərin  23,4%-ni  faiz ödənişləri, 76,6%-ni  əsas borc üzrə  ödənişlər təşkil edəcək.  2017-ci  ildə xarici  dövlət  borcuna  xidmət  xərclərində  əsas  borc  üzrə  ödənişlərin yüksək səviyyəsinin əsas səbəbi xarici valyutada ifadə olunmuş öhdəliklərin yerinə yetirilməsində manat ekvivalenti olaraq daha çox vəsaitin tələb olunması və  zəmanətli  kreditlərin  qarşılanması müddətin çatmasıdır.

 

2017-ci  il dövlət büdcəsinin gözlənilən kəsirinin maliyyələşdirilməsi mənbələrindən biri kimi,  dövlət  əmlakının özəlləşdirilməsindən  daxilolmalar  200,0  mln.  manat  müəyyən edilib. Qeyd etməyi vacib sayırıq ki, ümumiyyətlə Azərbaycanda dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin aparıldığı bütün dövrlərdə proqnozlaşdırılımış daxilolmalar həmişə çox böyük kəsirlərlə icra edilib. Məsələn, rəsmi məlumatlara əsasən, dövlət büdcəsinin məlum səbəblərdən  böyük çətinliklər yaşadığı 2016-cı ildə dövlət  əmlakının özəlləşdirilməsindən 100.0 mln.manat həcmində tapşırığa  qarşı cəmi 4,7  mln.  manat və ya tapşırığın 4,7%-i qədər vəsait  daxil olub.  Eyni zamanda nəzərə almaq vacibdir ki,  01.10.2016-cı il tarixə  özəlləşdirmə  məqsədi ilə  Əmlak  Məsələləri  Dövlət  Komitəsinin  sərəncamına  verilmiş  və  hazırda özəlləşdirilməmiş  739  dövlət  müəssisə  və  obyektlərinin  balans  üzrə  əsas  vəsaitlərinin dəyəri  34.7 mln. manat, özəlləşdirilməsinə məhdudiyyətlər  qoyulmamış  və  tam özəlləşdirilməmiş 157 səhmdar  cəmiyyətləri  üzrə  nizamnamə  kapitalında  dövlətə məxsus  payın  (səhmlərin)  həcmi  72,5  mln.  manat  təşkil  edib.  Həmçinin, həmin  tarixə  dövlət  müəssisələrinin  iştirakı  ilə  yaradılmış,  nizamnamə  kapitalında dövlətin  payı  olan  və  özəlləşdirməyə  açıq  elan  edilmiş  birgə  müəssisələrdə  dövlətə məxsus payın həcmi 2,1 mln manat olub.

Beləliklə, araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycanda inkişaf potensialından istifadənin məhsuldarlığının artırılmasının çox mühüm istiqamətini dövlət aktivlərindən istifadənin nəticəliliyi və məhsuldarlığının yüksəldilməsi təşkil edir. Bu istiqamətin aparıcı xətlərini isə dövlətin mülkiyyətçi kimi gəlirlərinin akkumliyasiyasının gücləndirilməsi; dövlətin mülkiyyətçi kimi zəmanətlə cəlb etdiyi resurslardan və dövlət büdcəsinin resurslarından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi və həmçinin, aşağı səmərəlilik və məhsuldarlığa malik dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi vasitəsilə ölkədə iqtisadi resursların təkmil rəqabətli bazarda sərbəst dövriyyəsinin təmin edilməsi məsələləri təşkil edir.

Şahidi olduğunuz hadisələri çəkib bizə göndərin!