Cümə, 29 Mart 2024
USD : 1.7
EUR : 1.8724
Hava
+25 ° Baku
+18 ° Quba
+17 ° Qusar
+22 ° Gəncə
+27 ° Lənkəran
+32 ° Naxçıvan
+30 ° Salyan
+19 ° Şəki

“Böyük oyun”un nəhəngi - Təhlil


həm Pekin, həm də Dehli İran kartından istifadə edir


Ali Skotten

“Atlantic Council”

ABŞ prezidenti Donald Trampın İranla nüvə sazişindən imtina etməsi və İslam Respublikasına qarşı geniş sanksiyalar tətbiq etməsi qərarı açıq şəkildə Vaşinqtonun Tehrana qarşı tam çəkindirmə siyasətinə döndüyünü göstərir. Amma Çin və Rusiya ilə uzunmüddətli rəqabət kontekstində ABŞ siyasətçilərinin açıq-aşkar Yaxın Şərq strategiyasına malik olmadığını da.

Tehranın qərbdəki qonşuları ilə mübahisəli münasibətləri sıx təməl mövzusu olsa da, İranın şərqindəki dəyişikliklərin geostrateji təsirlərinə kifayət qədər diqqət yetirilmir. Avrasiyada dünya əhalisinin təxminən üçdə ikisinin həyatına təsir edəcək və beynəlxalq sistem üzərində Qərb təsirinin daha da zəifləməsinə gətirib çıxara biləcək yeni siyasi və iqtisadi üstünlük naminə “Böyük Oyun” gedir. Çin və Hindistan hazırda bu oyunda liderlik edir, Rusiya isə üstünlük əldə etməyə ümid bəsləyir. Avropalılar geridə qalır və onların fikrincə, səbəb – Trampın İranı çəkindirmə strategiyasıdır.

Çin, Şərqi Asiyadan Avropaya dəmir yolları, quru yollar, limanlar, təbii qaz boru kəmərləri və telekommunikasiya infrastrukturu şəbəkəsi vasitəsilə altmış beş ölkəni birləşdirməyə çalışan 1 trilyon ABŞ dolları dəyərində “Bir Kəmər-Bir Yol” təşəbbüsü (BRI) ilə bu geosiyasi dəyişikliyin sürücüsü kreslosunda oturub. BRİ, Yeni İpək Yolu kimi, 2049-cu ilə qədər Pekinin dünyanın aparıcı supergücünə çevrilməsini hədəfləyən bir çox ikitərəfli və regional razılaşmalar üçün çətirdir.

Tənqidi olaraq, şəbəkə Çinin Malakka boğazını adlayaraq neft və digər idxalatın böyük əksəriyyətini keçə biləcəyi həssas alətdir. O, münaqişə halında ABŞ hərbi donanmasının blokadasından qorxur. Çin Orta Asiya və Xəzər dənizi qazının özünün az inkişaf etmiş qərb bölgəsinə nəql edən bir sıra boru xətlərinin genişləndirilməsini davam etdirir və Fars körfəzi qazını şəbəkəyə birləşdirmək niyyətindədir.

Çin əlaqədar infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün kütləvi kredit paketləri vasitəsilə BRİ boyunca ölkələrə diplomatik təsir göstərə bilər. Təhlükəsizlik analitikləri arasında narahatlıq var ki, qitənin mallarını çatdırmaq üçün lazım olan vaxtın kəskin şəkildə qısalması ilə yanaşı, modernləşdirilmiş dəmir yolu xətləri Çin ordusunun Avropa qapılarına yerləşdirilməsi vasitəsi ola bilər.

Təşəbbüsün, həmçinin vacib yumşaq enerji komponenti var. Trent Nottingem Universitetinin beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri Səhra Cohərçinin sözlərinə görə, “Çin inkişaf etməkdə olan dövlətlər üçün standart daşıyıcı olmaq istəyir”. Onun iqtisadi inkişaf modeli avtoritar idarəetmə ilə yanaşı, Qərb normalarına da meydan oxuyur. BRI genişləndiyindən Yeni İpək Yolu müxtəlif xalqları Çinin orbitinə daha çox çəkə bilər.

İranlılar belə bir millət ola bilər. Tehran iqtisadi və siyasi cəhətdən daha çox təcrid olunsa, Pekinə daha çox etibar edəcək. Neft və qaz hasilatını tam miqyasa çatdırmaq üçün İranın 140 milyard dollarlıq birbaşa xarici investisiyaya ehtiyacı var və önümüzdəki on il ərzində nəqliyyat infrastrukturunu, dəmir yollarını, quru yolları, hava limanlarını və limanları modernləşdirmək üçün hökumətə hər il 14,5 milyard dollar xərcləməlidir.

Əvvəlki sanksiyaların və Avropa şirkətlərinin JCPOA-dan astagəl istifadəsi ucbatından Çin İran iqtisadiyyatındakı varlığını qoruyub saxlayıb. 2018-ci ilin əvvəlində Çinin İxrac-İdxal Bankı, yol tikintisi, dağ-mədən və polad istehsalı daxil olmaqla, İranda iyirmi altı layihəyə 8,5 milyard dollar vəsait ayırıb. Bununla yanaşı Çin Məşhəd-Tehran dəmir yolu xəttinin elektrikləşdirilməsi üçün 1,6 milyard dollar həcmində kredit verib. Bu da BRİ-nin filialı olan (Rusiyadan yan keçən), Çin-Mərkəzi Asiya-Qərbi Asiya Dəhlizinin bu hissəsi boyunca malların nəqledilmə sürətini artırır. Çin şirkəti, həmçinin Tehrandan İsfahana qədər yüksək sürətli dəmir yolunun tikintisinə 22 milyard dollar vəsait ayırıb. Layihənin tikintisinin 40 faizi firmanın öhdəsindədir.

Amma BRİ yeganə “Silk Road” layihəsi deyil. Çinin genişlənməsindən narahat olan Hindistan Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi (INSTC) adlanan öz transmilli şəbəkəsini həyata keçirir. Bu layihənin əsas dayanıqlığı Mumbayı Moskvaya birləşdirən 7000 km-lik quru və dəmir yoludur. INSTC, həmçinin Hindistanın Mərkəzi Asiyanın enerji və mineral ehtiyatlarına giriş imkanı vermək üçün nəzərdə tutulub və hazırda rəqib Pakistandan yan keçməlidir.

INSTC-in bir filialı İran vasitəsilə Əfqanıstana və Türkmənistana uzanacaq, layihənin digər mühüm komponentini meydana gətirən isə sualtı İran-Oman-Hindistan qaz kəməridir.

Hindistan Çinlə müqayisədə (Amerikanın təzyiqi ucbatından) İrana nisbətən az sərmayə qoyub. Bu çətinliklərə baxmayaraq, JCPOA-nun həyata keçirilməsindən sonra İrana hind investisiyaları artıb. Dehli İranın Çabahar limanını inkişaf etdirmək üçün 500 milyon dollar həcmində vəsait ayırıb. İlk mərhələ üçün artıq investisiya yatırılıb.

Bu il İran limanının bir hissəsini idarə etmək üçün Hindistan on səkkiz aylıq icarə ilə təmin edilib. Hindistan, eyni zamanda, Çabahardan Əfqanıstana dəmir yolunun tikintisini planlaşdırır, amma ABŞ-ın sanksiyaları Hindistanın INSTC-ni genişləndirmək cəhdlərinə mane olacaq.

İranın həm də Çin-Avropa dəhlizində Mərkəzi Asiyanı və Xəzər dənizini Ərəb dənizinə birləşdirən “ox”da yerləşən, Çin və Hindistan təşəbbüslərinin məhək daşıdır. Dünyanın ikinci ən böyük təbii qaz ehtiyatları, İran boru kəmərlərinin gələcək istiqaməti Avrasiyanın inkişaf edən enerji arxitekturasının ümumi konfiqurasiyasını formalaşdırmağa kömək və beləliklə, Avropa, Rusiya və Çin arasında enerji balansına təsir edəcək. Onun qaz sənayesi tam inkişaf edərsə, İran qazı 3 bazardan ikisinə nəql ediləcək: Hindistan (Oman boru kəməri vasitəsilə), Çin (Türkmənistan və ya Pakistan vasitəsilə) və ya Avropa (Cənub Qaz Dəhlizi ilə).

İran qazının son dəhlizə əlavə olunması avropalıların Rusiyanın inhisarından xilas olmasına kömək edəcək. Buna görə də, Moskvanın məqsədi, qitəyə təsirini davam etdirmək üçün İranın enerji ixracını Avropadan uzaqlaşdırmaqdır.

Şübhəsiz, nüvə razılaşmasından çıxmaq və sanksiyaların təkrarən tətbiq edilməsi İranın enerji və nəqliyyat infrastrukturunun inkişafını yavaşladacaq. Bu, Vaşinqtonun Yaxın Şərqdə Tehranın genişlənməsinin qarşısını almaq, İranın ehtiyac duyduğu enerji və vergi gəlirlərindən məhrum etmək, habelə əhalinin məşğulluq imkanlarından məhrum olma səylərinə uyğun olacaq. Amma ABŞ-ın təzyiqindən asılı olmayaraq, İran ciddi gəlir bərabərsizliyi, korrupsiya, hökumət basqıları və su çatışmazlığı səbəbindən kütləvi narazılıqlara məruz qalır. Bu əsas məsələlər İslam Respublikasının uzun müddətli yaşaması üçün təhlükə doğurur və İran hakimiyyət sistemində ciddi dəyişikliklər olmadan həll edilə bilməz.

Bu arada, Çin, ehtimal ki, daha əzici Yaxın Şərq strategiyasını həyata keçirəcək. BRI irəlilədikcə, Çin, yəqin ki, İrandan uzaqlaşmaq istəyən ərəb hökumətlərinin təzyiqlərinə daha az həssas olacaq. Racaratnama adına Beynəlxalq Araşdırmalar Məktəbinin baş elmi işçisi Ceyms Dorsi deyir ki, Pekin, İranSəudiyyə Ərəbistanı arasındakı mübahisəyə müdaxilə etməmə prinsipini kənara atmağa məcbur edilə bilər. Üstün geostrateji mövqeyinə görə Çin, ehtimal ki, İranla yanaşı olacaq.

Pekinin uzunmüddətli təhlükəsizlik strategiyasının mərkəzi komponenti olan BRİ ilə, Çin, keçmişdə olduğundan daha çox Amerika riskinə müqavimət göstərəcək. Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı kimi qeyri-Qərb müəssisələrindən maliyyələşmə ilə Çin biznesi ABŞ sanksiyalarının təsirinə az məruz qalacaq. Digər tərəfdən, Hindistanın INSTC və Avropaya uzanan Cənub Qaz Dəhlizinin ABŞ-ın təzyiqinə əyilməsi, Çin və Rusiyaya üstünlük verməsi gözləniləndir.

Avrasiyada və Asiya-Sakit okean bölgələrində böyük dəyişikliklər dövründə Birləşmiş Ştatlar, Çinin qlobal artımını yumşaltmaq və Rusiyanın Avropanı təhdid etmək qabiliyyətini azaltmaq üçün Yaxın Şərq strategiyasını inkişaf etdirməlidir. Belə bir strategiyanın yoxluğu İranın narahatlıq verən regional davranışına qarşı irəli sürülən müxtəlif səyləri qlobal hədəflərinə çatdırmır. Məsələn, İslam Respublikasını tam şəkildə əhatə edən siyasət Avrasiya enerji yönümünün şərqə yönəldilməsinin gözlənilməz nəticələrini doğura və bu da Avropanın Rusiyadan manevr etmək qabiliyyətini məhdudlaşdıra bilər.

Hindistanın öz mallarını Avropaya ixracı və onun Mərkəzi Asiyadakı enerji ehtiyatlarına əlçatımlılığının zəifləməsi Çinə qarşı lazımi rəqabət potensialını qıra bilər. Yeni Böyük Oyun gücləndikcə Vaşinqtonun xarici siyasətində nizamsızlıq, ABŞ “ağ fiqurlar”la oynayarkən, təhlükə yaradır. (strateq.az)

pia.az


Etiket:


Digərxəbərlər

General Mövlam Şıxəliyevin 2 milyondan çox əmlakı özünə qaytarıldı - Siyahı

Putinin ilhaq və səfərbərlik qərarı - Bundan sonra müharibənin taleyində hansı faktorlar əsas rol oynayacaq?

Populyar xəbərlər

Yarım milyon mənimsəyən baş həkim həbsdə öldü    

“Verdiyi koordinatlar o qədər dəqiq idi ki...” - Döyüş yoldaşları Milli Qəhrəman haqqında - Video

BMT Baş katibi azərbaycanlı diplomatı yüksək vəzifəyə təyin edib

Uçot dərəcəsi endirilir, amma kredit faizləri azalmır. Nədən...

Məşhur avtomobil markasının Azərbaycanda istehsalına başlanıldı    

Bakıda “Prius”ların kütləvi satışına başlanıldı - Foto    

Alen Simonyan və Sahibə Qafarova arasında keçiriləcək növbəti görüşün tarixi məlum olub

Fələstinin yeni xarici işlər naziri ermənidir...

Şəkidə 26 yaşlı gənc sirkə turşusundan zəhərlənib

Ən çox oxunanalar